ابرکوه، سرزمین سرو و انار
نام ابرکوه با سرو عجین گشته و به گوش مردمان دیگر نقاط رسیده، کمی آن سو تر نیز سرزمین انار، تفت واقع شده است. سالی که با سفر به ابرکوه و تماشای سرو چند صد ساله این شهر و باغ‌های انار تفت آغاز شود، سال نکویی خواهد بود.
نام شهر ابرکوه را شاید بارها شنیده باشید، به‌ویژه هنگامی که سخن از سروهای کهن در میان باشد، سرو ابرکوه یا ابرقو یکی از آن سروهاست که از قلم نمی‌افتد. حال اگر فرصتی برای سفر پیش آمده، چطور است به جای سفر به یزد، مرکز استان، به شهرهای کوچک و دیدنی این استان مانند تفت و ابرکوه رفت.
ابرکوه یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران در محدوده استان یزد واقع است. آثار باستانی بسیاری از روزگاران گذشته در این مکان به جای مانده که نشان از وجود تمدنی به‌یاد ماندنی و قدیمی دارد. اولین اثری که با نام ابرکوه عجین شده، درخت سرو کهنسالی است که ارتفاعی بالغ بر 28 متر دارد.
درباره وجه تسمیه ابرکوه، باید گفت این شهر ابتدا در پای کوه ساخته شده و آن را «برِکوه» (کنار کوه) می‌گفتند که در گویش مردم به «ابرکوه» تبدیل شده است. پس از ورود اسلام در گویش عربی این نام، کاف به قاف تبدیل و «ابرقو» خوانده شد. نهایتاً در سال 1350 این شهر به صورت رسمی «ابرکوه» نامیده شد.
ابرکوه با توجه به قدمت و همچنین قرار داشتن در راه‌های تجاری کهن، در میان شهر آثار تاریخی بسیاری برای دیدن دارد.
مسجد جامع ابرکوه که در حد فاصل شهر قدیم و جدید قرار دارد، از آثار دوره مغول بوده که در پایان دوره سلطان ابوسعید بازسازی و مرمت شد. مسجد جامع که از خشت خام و به سبک مساجد چهارایوانی ساخته شده، کنار میدان اصلی شهرستان ابرکوه قرار دارد. سردر ورودی این مسجد ارتفاع زیادی دارد. در سمت جنوبی مدخل ورودی، شبستانی با طاق‌های مقرنس زیبایی است. مسجد پنج محراب دارد که یکی گچبری زیبایی دارد، سه محراب از جنس سنگ مرمر و آهک و دیگری از جنس کاشی ساده است.
اثر تاریخی دیگر خانه آقازاده و بادگیر زیبای آن است. خانه و بادگیر آن مربوط به دوره قاجار است. این خانه متعلق به سید حسین ابرقویی از ثروتمندان ابرکوه بوده است. این خانه در بافت قدیم واقع شده و از نظر معماری و به‌کارگیری عناصر معماری سنتی ایران در خور توجه است. قسمت شاخص و جالب توجه بنا، بادگیر دو طبقه و کلاه فرنگی است که درنوع خود بی‌نظیر است. در دهانه بادگیر 19 دریچه تنظیم هوا وجود دارد که با بادگیر دومی هماهنگی و ارتباط دارد. در کنار آن، یک کلاه فرنگی با تزیینات مقرنس‌کاری بسیار زیبا وجود دارد. تصویر بادگیر ابرکوه زینت‌بخش بسیاری از کالاهای صادراتی کشور است.
خانه صولت اثر تاریخی دیگر ابرکوه است که به موزه مردم‌شناسی شهر تغییر کاربری داده است. خانه صولت مربوط به دوره قاجار است. از خصوصیات بارز بنا می‌توان از ستون‌های گچبری شده زیبا، پرکار و پر نقش و نگار که به صورت برجسته با نقوش اسلیمی گل و بوته و صفه‌هایی که دور تا دور حیاط را در بر گرفته، نام برد.
در موزه مردم‌شناسی ابرکوه می‌توان آثاری چون تفنگ، تپانچه، سندهای قدیمی، سکه‌های رایج ایران، سکه حضرت امام رضا (ع)، اشیای تزیینی، نسخ خطی، وسایل کشاورزی، وسایل حمام و روشنایی، جعبه آوازهای قدیمی، کوزه‌های شاموتی، کوزه‌های دستشویی سفره و حکم احمد شاه قاجار به یکی از سرداران ابرکوهی را دید.
علاوه بر آثار درون شهر بهتر است طبیعت و آثار دیدنی در روستاهای اطراف را نیز در نظر گرفت. قلعه روستای تیزک یکی از این دیدنی‌هاست. این قلعه یک مجتمع مسکونی بزرگ است که سردری رفیع دو طبقه و دیوارهای چینه‌ای و خشتی دارد. قدمت این بنا مربوط به دوره افشاریه و زندیه است.
نزدیک ورودی به قلعه مسجد کوچکی به صورت چهار چشمه طاق و تویزه‌ای قرار دارد که قدمت قاجاریه دارد. در کوچه اصلی داخل قلعه جوی آب قنات قدیمی جریان دارد که طراوت و شادابی خاصی به قلعه داده است.
از ابرکوه به طرف تفت، سرزمین انار بروید. تفت شهر نسبتاً بزرگی است که با کوه‌های سنگی در اطراف احاطه شده است. چشم‌انداز باغ‌های این شهر به‌خصوص باغ‌های انار بسیار دیدنی است. شهر تفت در جنوب غربی استان یزد و در فاصله 22 کیلومتری شهر یزد واقع شده و به دلیل قرار گرفتن در دامنه‌های شیرکوه نسبت به دیگر شهرهای استان از آب و هوایی خنک برخوردار است. شهر تفت به طور کلی از دو بخش شمالی و بخش جنوبی تشکیل می‌شود که به ترتیب گرمسیر و سردسیر نامیده می‌شود. بیشتر فضای قدیمی شهر را خانه- باغ تشکیل می‌دهد.
در تاریخ یزد، همواره آب تفت زبانزد بوده و اکنون نیز کوچه‌ای به نام «آب تفت» در شهرستان یزد وجود دارد. اکثر جهانگردان در سفرنامه‌های خود از تفت به عنوان جایگاهی سرسبز و زیبا با باغ‌هایی پر از درختان میوه و انار و گل‌های خوشبو یاد کرده‌اند.
از مکان‌های دیدنی تفت می‌توان به مسجد شاه ولی مربوط به عصر صفویه، باغ و خانه بازسازی شده نمیر، آبشار دره‌گاهان، قلعه قدیمی گرمسیر، آسیای آبی و قدمگاه اشاره کرد. شهرت تفت به محصول اصلی کشاورزی آن، انار، و کانال‌های آب زیرزمینی آن بر می‌گردد.
واژه تفت، در اوستا «تفته» به معنی «گرم شده» است. تفت در فرهنگ معین به معنی گرم شدن، حرارت، گرم و همچنین به معنای سبدی چوبین که در آن میوه جای دهند، آمده است. نام تفت در منابع تاریخی و عرفانی از قرن نهم هجری به بعد با نام شاه نعمت‌الله ولی آورده شده است.
یکی از باغ‌های زیبای شهر تفت باغ صدری است در محله‌ی باغ گلاب‌دان این شهرستان که در دوران زندیه و به دستور «صدر العلما» ساخته شده است. باغ دارای یک بادگیر بلند و یک تالار و هفتادو‌پنج فواره‌ی زیبا نیز هست.
شهر تفت همچنین آثار بی‌شماری در اطراف خود دارد که ارزش طی مسیر را دارد. خانقاه شیخ‌علی بلیمان در روستای بیداخوید یکی از آنهاست. این خانقاه مشتمل بر بقعه، خانقاه و مسجد است و گنبد آن از دور دیده می‌شود. درون بنا سه قبر دیده می‌شود که یکی از آنها متعلق به عارف نامدار شیخ علی بلیمان است. بنای خانقاه تقریباً با همان طرح و اسلوب قدیم پا برجا مانده و کتیبه‌ها و آثار تاریخی حائز اهمیت هستند.
گنبد شیخ جنید در روستای توران‌پشت دیدنی دیگری است که گنبد آن برجی هشت ضلعی و سنگی است که با سنگ‌های ساده نماسازی شده و یکی از نمونه‌های قابل ملاحظه معماری عهد سلجوقی به‌شمار می‌رود. در بالای محراب آن کتیبه‌ای آجری به خط کوفی بوده که به موزه ایران باستان منتقل شده است.
چشمه تامهر در فاصله 6 کیلومتری شهر تفت و در کنار راه آسفالته یزد- شیراز واقع شده و مورد توجه گردشگران قرار دارد. این چشمه از اوایل بهار تا اواخر تابستان آب نسبتاً خوبی دارد و با شروع فصل پاییز آب دهی آن کم شده یا در بعضی از سال ها خشک می‌شود. به همین دلیل این چشمه را تامهر نامیده‌اند.
روستای فراشاه یا اسلامیه در 8 کیلومتری تفت و کنار راه تفت- دهشیر قرار دارد. چناری کهنسال حکایت از قدمت منطقه دارد. مهم‌ترین مراکز مذهبی روستا شامل چهار مسجد و دو حسینیه است که در این بین مسجد قدمگاه از اهمیت ویژه‌ای وبرخوردار است. کوه عقاب با ارتفاع 2018 متر در 5/1 کیلومتری غرب روستای فراشاه واقع شده است. این کوه که بسیار شبیه عقاب است، مورد توجه علاقه‌مندان به ورزش کوهنوردی و دیگر مسافران است.
قلعه روستای توران پشت اثر دیدنی دیگر اطراف تفت است. این قلعه روى صفه‌اى در دامنه کوه رو به سوى دشت با وسعت زیاد کفه طاقستان را تحت تسلط خود دارد و کیفیتى اساطیرى را به ذهن متبادر مى‌سازد. این قلعه از نظر کاربرد سنگ در بناى آن منحصر به‌فرد است. در این قلعه تعداد زیادى حجره وجود دارد که در زمان‌های گذشته هر خانواده روستا حجره‌اى در اختیار داشتند و مواد غذایى را به گونه‌اى طبقه‌بندى شده، در محل‌هاى مخصوصى در حجره‌ها انبار مى کردند. از این رو یک قلعه حفاظتى ـ زیستى به‌شمار مى‌آمده است. ویژگى دیگر این قلعه، در سنگى قلعه از نوع سنگ‌هاى رسوبى همان تپه است.
مهم‌ترین قلعهٔ کوهستانى شهر یزد، قلعهٔ رفیع، محکم و با عظمت «شواز» است. این قلعه مسکونى با مساحت پنج هزار متر مربع، در ارتفاع صد متری، بر فراز صخره‌هاى سنگى بنا شده و در اطراف آن پرتگاه‌ها و خاکریزهایى با شیب تند وجود دارد. دیوارهاى اصلى بنا از بیرون سنگ و از داخل، خشت خام است. در داخل قلعه چند مغازه در دل سنگ کنده‌اند که شباهت بسیار به مغازه‌هاى میمند کرمان و لاریجان مازندران دارد.
از دیگر اماکن تاریخی و جاذبه‌های گردشگری شهرستان تفت می‌توان به حسینیه شاه ولی، کوه اِرْنان، آسیای آبی، قلعه اسلامیه، بازار تفت، باغ علی‌نقی خان تفت، باغ گلشن تفت، آب‌انبار برالسویّه، مسجد جامع اسلامیه، مسجد جامع طزرجان، مسجد جامع ندوشن و قلعه ندوشن اشاره کرد.
از مناطق طبیعی دیدنی اطراف تفت باید از آبشار درگاهان یا دره‌گاهان نام برد که یکی از تفرجگاه‌های استان یزد به‌شمار می‌آید.
آبشار فصلی درگاهان در ضلع جنوب غربی شهر تفت و در قسمت ورودی از سمت استان فارس واقع شده است. ارتفاعی بیش از 20 متر دارد که در فصل بهار تا اوایل تابستان از سرچشمه‌های شیرکوه آب از ییلاقات ده بالا و طزرجان به این سمت جاری است و در ارتفاع بالای 20 متر به صورت آبشار در می‌آید. وجود سنگ‌های مساعد برای صخره‌نوردی در کنار آبشار نیز مزید بر علت شده و منطقه را بیش از پیش مشهور ساخته است. برای رفتن به کنار آبشار درگاهان، در ورودی تفت از سمت جاده ابرکوه، جاده ای فرعی وجود دارد که به آبشار منتهی می‌شود. از ابتدای جاده تا آبشار کمتر از پنج کیلومتر فاصله است که پانصد متر انتهای آن را باید پیاده پیمود.
- منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی
