ماه مبارک رمضان همواره در کشورمان و در میان اقوام هم‌میهن‌مان با آیین‌های مختلف برگذار می‌شود. عرب‌های ایران در سایر شهرستان‌ها و به خصوص در خوزستان آیین خاصی دارند. مردم عرب خوزستان جدای از تبریکات حلول ماه مبارک رمضان و آیین “گرگیعان” در شب پانزدهم رمضان در روزهای پایانی نیز برخوردار از آدابی زیبا و سنتی هستند.
از جمله این مراسم سنتی می‌توان به روزهای پایانی ماه مبارک رمضان اشاره کرد. دو روز پایانی ماه رمضان در بین مردم عرب خوزستان اسامی خاصی دارند. مردم عرب خوزستان دو روز قبل از عید را “ام الوسخ” و یک روز مانده به عید را “ام الحلس” می‌نامند. “ام الوسخ” به معنای “روز چرکین” می‌باشد که در این روز مردم عرب به نظافت خانه‌ها خود می‌پردازند، اجناس جدید برای منزل خریداری می‌کنند و خانه را برای فرارسیدن عید و اکرام مهمان تمیز و آماده می‌کنند. روز بعد از “ام الوسخ” را “ام الحلس” می‌نامند. ام الحلس نیز که نامی محلی و قدیمی از ایام رمضان است به معنای روز نظافت و رسیدگی شخصی بوده که جوانان در این روز به ظاهر خود رسیدگی می‌کنند. می‌توان گفت “ام الحلس” متضاد و نقطه مقابل “ام الوسخ” است.
در این روزها تمامی بازارهای شهرستان‌های مختلف از بازار دانیال در شوش دانیال و خرید شوشی‌ها و روستاهای اطراف هم‌چون سرخه و چعب تا “سوگ الکویت” یا بازار کویت و بساطی‌های آخر شب در سوسنگرد، شوشتر، بازار امیدیه، شادگان و حمیدیه تا بازارهای خرمشهر و کوره و آبادان و دیگر شهرها تا شب عید فطر ادامه دارد.
یکی از نکات جالب در این ایام این است که بسیاری از خریدهای عید فطر در شهر اهواز صورت می‌گیرد و بسیاری از شهرستانی‌ها به اهواز آمده و بعد از اتمام خرید به شهر خود برمی‌گردند. شاید همین رفت و آمدها نوعی رسم است که از دیرباز در خوزستان مانده است. برای نمونه در تاریخ طبری به نام “سوق الاهواز” اشاره کرده که به معنای بازار اهواز بوده و از آن زمان به عنوان بازار بزرگ در بین شهرستانی‌ها و روستاها جا افتاده بود. با نگاهی به تاریخ طبری و هم‌چنین خریدهای عید فطر این تردد میان شهرستان‌ها با اهواز را می‌توان رسمی دیرین در نظر گرفت.
“بازار عبدالحمید” اهواز هم که حکایتی برای خود دارد. زیبایی و تنوع سنتی این بازار به قدری بوده که احمد محمود یکی از بزرگ مردان ادبیات کشورمان از آن دریغ نکرده است. در این بازار از آجیل و خشکبار گرفته تا ماهی و لباس‌های محلی عربی، عود، بخور و دله قهوه (قهوه جوش عربی) در آن یافت می‌شود. طنین و ترنم موسیقی عربی محلی را از گوشه و کنار دکان و مغازه و دست فروش‌ها می‌توان شنید. “بازار کیان” نیز به همین شکل. در اهواز خوشبختانه اندکی مرکزیت بازارها از میان رفت است و در حال حاضر در ایام عید فطر بازارهای مناطق زیتون و کیانپارس و بازار کوروش نیز به جمع بازارها افزوده شده‌اند.
از دیگر رسم‌های مردم عرب خوزستان این است که در روز عید فطر بعد از به جا آوردن فرایض ماه مبارک همگی خود را برای خواندن نماز عید آماده می‌کنند. مصلی و تمامی مساجد محلات اهواز و شهرستان‌ها مملو از مشتاقان عید می‌شود. بعد از خواندن نماز و دادن فطریه همگی خود را برای دید و بازدید آماده می‌کنند. در ابتدا افراد یک محله برای تبریک عید به خانه و همسایه‌های مصیبت‌زده محله خود می‌روند و برای آنان دعای سالی خوش و نکو می‌کنند. خانواده عزادار نیز رسم است که لباس سیاه خود را به احترام عید یک روز از تن بیرون می‌کند. بعد از آن نوبت به بزرگان محله می‌رسد.
از جمله اعمال زیبایی که در روز عید فطر شاهد آن هستیم باز بودن در خانه‌ها است. اگر درب خانه‌ای بسته بود نوعی بی‌احترامی به عید تلقی می‌شود. همسایه‌ها با شعارهای”یا الله”، “عیدکم مبارک یا اهل البیت” (عید شما مبارک ای صاحب خانه) وارد خانه‌ها می‌شوند و با جملات “عیدکم مبارک” و “ایامکم سعیده” (عیدتان مبارک و روزهایتان نیک باد) عید را به هم تبریک می‌گویند.
بسیاری از مردم اهواز روز عید سفره پهن کرده و برخی از تنقلات را در سینی‌های گرد قرار می‌دهند. در این سفره میوه، آجیل و تنقلات و قرآن کریم را می‌بینیم. این رسم در برخی مناطق اندکی تفاوت دارد. مثلا در امیدیه و شهرستان‌های اطراف آن به جای انداختن سفره از سینی استفاده می‌کنند و تنقلات خود را بنا به رسم آن مناطق در سینی‌های گرد می‌گذارند.
مهمانان بعد از چند دقیقه نشستن همگی از جا برخاسته و با گفتن “الله ایعوده علیکم بلخیر و العافیة” به این معنا که “خداوند این روز را دوباره با خیر و عافیت برایتان برگرداند” به خانه بعدی می‌روند. دید و بازدید عید فطر باید از ریش سفید محله شروع شود و تا کوچک‌ترین فرد از نظر سنی به پایان رسد. خانم‌ها نیز به دلیل مهمان‌نوازی مجبور به ماندن در خانه هستند و دید و بازدید خود را بعد از اتمام دید و بازدید آقایان یعنی تقریبا عصر شروع می‌کنند. در میان عشایر نیز مردم با هوسه (نوعی پایکوبی محلی عربی) کوچه‌های محلات را طی می‌کنند و به سراغ بزرگ محله و قبیله رفته و در مضیف (اتاقی مخصوص مهمان‌ها) گرد هم جمع می‌شوند و بعضی به شعرخوانی می‌پردازند و ترنم شنیدن صدای شعرهای شعبی (شعرهایی با زبان گفتار) گوش‌ها را نوازش می‌دهد.
بد نیست اشاره کنیم که جهان‌شمول‌گرایان معتقد به وجود مشترکات زیادی میان جوامع گوناگون بشری بودند و هستند. کشور ما نیز دارای اشتراکات فرهنگی زیادی است. اشتراکات فرهنگی و اهمیت عید فطر در بین بیش‌تر اقوام کشورمان مشابه است و این به عنوان پتانسیل فرهنگی به شمار می‌رود که متاسفانه از آن دور بوده‌ایم. برای نمونه ترکیه، مصر و برخی از کشورهای مسلمان را ببینیم که چه گونه از ظرفیت فرهنگی خود در ماه مبارک رمضان و عید فطر برای جذب گردشگران استفاده می‌کنند. از نظر بسیاری از صاحب نظران توسعه انسانی و توسعه فرهنگی بسیار مهم‌تر از توسعه فناورانه و اقتصادی است و چنین توسعه‌هایی نیز باید بنا بر فرهنگ‌های مختلف تعاریفی متفاوت داشته و به صورتی انعطاف‌آمیز به عمل درآیند.
باید پذیرای فرهنگ دیگری باشیم و نگریستن به سایر فرهنگ‌ها را در خود درونی کنیم تا مبادا دچار پوسیدگی فرهنگی شویم. پتانسیل و توانایی فرهنگی در خوزستان فوق‌العاده است و می‌توان با هدفمند کردن متخصصانه آن به بسیاری از اهداف فرهنگی‌مان دست یابیم. نباید فراموش شود که عید فطر از اعیاد اسلامی در کشورمان است. با این حال نگاه به این عید اسلامی در مناطق مختلف ایران متفاوت است. به عنوان مثال در تهران و مناطق مرکزی و شمال غرب ایران عید فطر حداکثر عید اسلامی ساده و عادی است و آیین‌های آن نیز به برگزاری نماز عید فطر و تبریک معمولی آن خلاصه می‌شود.
اما در دیگر مناطق ایران عید فطر یک عید معمولی و یک روز عادی نیست بلکه مراسم و آیین‌های سنتی بسیاری همان گونه که پیش‌تر ذکر کردم برای این عید وجود دارد. همه این‌ها جزیی از فرهنگ، هویت و باورهای این بخش از مردم کشور است. وجود این آیین‌ها و استحاله نشدن آن‌ها نشان دهنده فرهنگ و هویت ریشه‌دار آنان است. خوزستانی‌ها همواره تمایل دارند که تعطیلات این عید اندکی افزوده شود تا حداقل با خیالی آسوده به خریدها، خانه تکانی و اجرای آیین و مراسم قبل و بعد از عید برسند زیرا این دید و بازدیدها تا دو الی سه هفته پس از عید ادامه پیدا می‌کند.
قاسم آل کثیر همکار انسان شناسی و فرهنگ در گروه خوزستان و فرهنگ عرب است. این مطلب به نقل از گفتگوی او با ایسنا در تاریح ۷ شهریور ۱۳۹۰ آمده است.
