یكی از وقایع مهم كه درتاریخ سیاسی ایران از اهمیت بالایی برخوردار است، حادثه كودتای 28 مرداد 1332 می باشد. دولت انگلیس كه با ملی شدن صنعت نفت ، ضربه مهلكی به سیاست هایش درایران واردشده بود، تصمیم گرفت ازراههای مختلف به تضعیف دولت مصدق بپردازد. بالاخره دراثرتلاشهای دولت انگلیس وحمایت و مساعدت دولت آمریكا ، طرح سرنگونی مصدق به تصویب رسید ودرنهایت كودتای 28 مرداد 1332 با دخالت انگلیس وآمریكا وحمایت عناصرداخلی اجرا شد.

با ملی شدن صنعت نفت در ایران،‌انگلیسی ها سلطه انحصاری خود را بر نفت ایران از دست دادند. دولت انگلیس به منظور بازگرداندن وضعیت قبل از ملی شدن نفت، تصمیم گرفت از راههای مختلف مصدق را زیر فشار قرار دهد. انگلیس به منظور وادار كردن دولت ایران به قبول شرایط خود در مساله نفت، ‌می كوشید از لحاظ اقتصادی وسیاسی بردولت ایران فشار وارد كند.

دولت انگلیس ، ازهمان ابتدای ملی شدن نفت، اقدامهای مختلفی را به منظورتضعیف دولت مصدق انجام داد. ابتدا كوشید با فرستادن هیاتهایی ازراه گفتگو مساله را حل كند،‌اماپس ازشكست گفتگوها، سعی كرد با توسل به مراجع بین المللی مساله را به نفع شركت نفت انگلیس و ایران، حل نماید.

دولت انگلیس ،‌همواره می كوشید، اقدام دولت ایران را یك اقدام غیرقانونی قلمداد كند وملی كردن را درحكم تصرف اموال شركت سابق بداند. دراین زمان ، به رغم اینكه آمریكایی ها معتقد بودند كه باید اختلافهای بین دولت ایران وشركت سابق را از طریق گفتگو حل كرد، انگلیسی ها عقیده داشتند كه رسیدن به توافق با مصدق امكان پذیرنیست وكنارآمدن با مصدق سیاست ناشی از ناامیدی است، دولت انگلیس ، گفتگو با مصدق را بی فایده وتنها راه حل مساله نفت را ، كاربرد نیروی نظامی می دانست.

بدین ترتیب ، دولت انگلیس تنها راه حل مساله نفت را سرنگون ساختن مصدق وجایگزین كردن دولتی دیگركه موافق با سیاست های بریتانیا باشد، می دانست. كوشش مداوم برای براندازی دولت مصدق ، تحریم نفت وایجاد پاره ای مشكلات اقتصادی علیه ایران، ازجمله تلاشهایی بود كه بریتانیا درمقابله با مصدق به كاربرد.

یكی ازاقدامهای موثر بریتانیا در فراهم كردن زمینه كودتا، ایجاد پاره ای مشكلات اقتصادی علیه ایران بود، دولت بریتانیا بعدازملی شدن نفت در ایران ، بلافاصله اعلام كرد كه هركس نفت ایران را خریداری كند تحت تعقیب قضایی قرارخواهد گرفت. درنتیجه كشورها تمایلی به خرید نفت ایران ازخود نشان نمی دادند. تحریم نفت ایران موجب شد تا دولت نتواند برنامه های اقتصادی خودرا پیاده كند، زیرا دولت مصدق بعدازملی شدن نفت شدیداً به عواید نفت به منظوربهبود اوضاع اقتصادی، نیازداشت . اما تحریم نفت ایران توسط بریتانیا باعث شده بود تا دولت با مشكلات مالی واقتصادی بزرگی درداخل روبرو شود. گرانی وتورم باعث نارضایتی درمیان مردم بخصوص قوای نظامی شده بود.

تلاش دیگر بریتانیا كه از اهمیت بالایی برخورداراست، كوششهای مداوم بریتانیا درسرنگون ساختن دولت مصدق بود. اقدامهای بریتانیا ازهمان ابتدای زمامداری مصدق، به منظورسرنگون ساختن مصدق شروع شد. دولت انگلیس یك سلسله عملیات پنهانی را توسط عوامل خود، علیه مصدق ،‌آغازكرد. پس از اینكه گفتگوهای استوكس با دولت ایران با شكست مواجه شد، دولت انگلیس همه امكانات موجود را برای بركناری مصدق به كارگرفت. استوكس اندكی پس از پایان مذاكرات با شاه ملاقات كرد و مصرانه خواستارعزل مصدق شد.

دوعامل عمده درسرنگونی مصدق نقش مهمی را ایفا ء كردند: یكی جمع آوری مردم كوچه و بازار و كشاندن آنها به خیابانها و میادین به منظور برپایی تظاهرات و راهپیمایی علیه مصدق بود. عامل دیگری كه خیلی موثرواقع شد. اختلافهای وسیعی بود كه بین سران نهضت ملی به خصوص آیت اله كاشانی ومصدق ازچند ماه پیش به وجودآمده بود . شاید بتوان گفت كه همین اختلافهای موجود بین اعضای جبهه ملی بزرگترین ضربه را به نهضت ملی وارد ساخت.

اقدام دیگردولت انگلیس كه درسرنگونی مصدق بسیار موثرواقع شد، جلب حمایت دولت آمریكا ازطرح سرنگونی مصدق بود. شاید اگرهمكاری وكمك ایالات متحده نبود،‌انگلیس موفق نمی شد، طرح خودرا به اجرا درآورد

تمام اقدامهایی كه در طول حكومت مصدق بخصوص در اواخر زمامداری وی ،‌صورت می گرفت توسط برادران رشیدیان انجام می شد. برادران رشیدیان كه ازعوامل انگلیس درداخل ایران به شمارمی آمدند در مجلس و بازار از نفوذ بالایی برخوردار بودند و می توانستند به راحتی مردم كوچه و بازار را، برای اجرای سیاستهای بریتانیا ، وارد میدان كنند. وود هاوس معتقد است كه برادران رشیدیان كلید اصلی طرح دولت بریتانیا بودند . نقش دیگر برادران رشیدیان ،‌تحریك مخالفان مصدق درداخل مجلس بود كه همواره سعی می كردند با تشنج كردن جلسه های مجلس، ازاجرای برنامه های اقتصادی واجتماعی مصدق، جلوگیری كنند.

اقدام دیگردولت انگلیس كه درسرنگونی مصدق بسیار موثرواقع شد، جلب حمایت دولت آمریكا ازطرح سرنگونی مصدق بود. شاید اگرهمكاری وكمك ایالات متحده نبود،‌انگلیس موفق نمی شد، طرح خودرا به اجرا درآورد. دولت آمریكا در زمان دموكراتها وحتی در زمان جمهوریخواهان، خواهان گفتگو با مصدق بود. آمریكا هنوز معتقد بود كه بركناری مصدق ممكن است به روی كارآمدن كمونیست ها منجرشود.

نمی توان گفت كه واقعاً كمونیست ها در زمان مصدق، قادر بودند قدرت را به دست بگیرند،‌اما دولت انگلیس به منظوركشاندن دولت آمریكا به سوی اجرای طرح كودتا، ازاین دسیسه استفاده كرد وبالاخره آمریكا متقاعد شد كه باید با انگلیس همكاری كند. بنابراین می توان گفت ، تهدید روی كارآمدن احتمالی كمونیست ها ازسوی انگلیس ها، به عنوان تاكتیك اصلی آنها درجلب نظرآمریكایی ها به كاربرده شد.

نتیجه : ازبررسی های فوق چنین استنباط می شود كه انگلیسی ها،‌لحظه ای ازتوطئه علیه مصدق فارغ نشدندودرتمام مدتی كه مصدق مشغول كاربود، تلاشهای زیادی ازسوی انگلیسی ها علیه او،‌صورت گرفت ، كوشش مداوم برای براندازی دولت او، تحریم نفت وایجاد پاره ای مشكلات اقتصادی علیه ایران دركاهش تدریجی پایگاه مردمی مصدق موثرافتاد ودرنهایت سقوط وی را تسهیل كرد. بنابراین می توان گفت: اقدامهای انگلیس، عامل اصلی سقوط مصدق بود.

فهرست منابع :

1- آنتونی ایدن ، خاطرات آنتونی ایدن، ترجمه كاوه دهگان ،‌تهران : فرزانه ،   1357.

2- جیمزبیل وویلیام راجر لویس ، مصدق ،‌نفت ، ناسیونالیسم ایرانی،‌ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی وكاوه بیات ، تهران : نشرنور، 1368.

3- مارك گازیوروسكی ، كودتای 28 مرداد 1332،‌ترجمه غلامرضا نجاتی ،‌تهران : شركت سهامی انتشار، 1367.

4- اسماعیل اقبال،‌نقش انگلیس دركودتای 28 مرداد 1332 ، تهران : اطلاعات ، 1375.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان