دکترمحمد مصدق بدون تردید یکی ازچهره های سیاسی قرن بیستم درتاریخ معاصرجهان به شمارمی رود وبا نقش فعالی که درملی شدن نفت ایران بازمی کرد ، برای حل این مسئله به مقام نخست وزیری انتخاب شد . مشکل بزرگ مصدق این بود که احساساتی را برانگیخته بود که قادر به کنترل آن نبود و انتظاراتی بوجود آورده بود که نمی توانست آن را برآورده سازد .
در اردیبهشت ماه 1330 ، مصدق به نخست وزیری رسید و نهضت ملی شدن صنعت نفت وارد مرحله جدیدی شد و علیرغم پیروزی هایی که درابتدای کاربه دست آمد واوج آن درقیام30 تیر1331 به ظهور رسید ، به تدریج نهضت ملی دچار اختلافاتی شد واین اختلافات روزافزون مردم را دچارسردرگمی کرد . درشرایطی که رهبران نهضت ملی دچار اختلاف بودند ، عوامل آمریکا و انگلیس زمینه را برای برکناری دولت ملی و تشکیل دولت دست نشانده فراهم می کردند .
پس ازآن که انگلیس امیدش را به توافق با دولت مصدق ازدست داد ، وزارت امورخارجه این کشور وارد مطالعه طرح سرنگونی دولت مصدق با یک اقدام نظامی شد . سفارت انگلیس درایران با ماموران مخفی MI6 انگلیس دوباره امکان چنین اقدامی باتوجه به شبکه جاسوسی انگلیس درایران را مورد بررسی قراردادند . اما قطع رابطه ایران و انگلیس و اخراج کارمندان سفارت درآبان 1331 از ایران ، ادامه کار را برای انگلیس مشکل کرد . تمام امید انگلیسی ها در ایران به برادران رشیدیان بود که برای ملاقات باید به خارج از ایران می آمدند ، لذا توان برادران رشیدیان برای اجرای یک کودتا مورد تردید قرارگرفت . وایدن وزیر امورخارجه انگلستان ، اظهارنظرکرد که چنین عملیاتی بدون کمک آمریکا موفقیت آمیزنخواهد بود .
روزشنبه 24 مرداد 1332 ، سرلشکر فضل الله زاهدی ، فرمان نخست وزیری خود را که به امضای شاه رسیده بود ، به برخی امرای ارتش که آماده همکاری بودند نشان داد و سرهنگ نصیری فرمانده گارد ، فرمانده عملیات اجرایی کودتا شد .
انگلیس ها از این به بعد وارد مذاکره با آمریکایی ها شدند . درابتدای کار آمریکایی ها معتقد به کودتا نبودند واعتقاد داشتند باید مصدق را حفظ نمود و با کمک او کمونیست ها را سرکوب کرد . سرانجام ، تلاش انگلیس ها به نتیجه رسید و آمریکایی ها نیز برای سرنگونی مصدق ، متقاعد شدند .
باپیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا ، جان فاستردالس وزیرامورخارجه وبرادرش آلن دالس رئیس سازمان سیا شد و تغییرات عمده ای در سیاست خارجی آمریکا پدید آمد ، کرمیت روزولت ، رئیس اداره خاور نزدیک سازمان سیا به فرماندهی عملیات انتخاب شد و آمریکا و انگلیس ، ستاد مشترکی را در ایستگاه اطلاعاتی انگلیس ، درنیکوزیا ( قبرس ) تشکیل دادند . ماموران MI6 وسازمان CIA فعالانه مشغول تهیه طرح و مطالعه امکانات گردیدند .
روزشنبه 24 مرداد 1332 ، سرلشکر فضل الله زاهدی ، فرمان نخست وزیری خود را که به امضای شاه رسیده بود ، به برخی امرای ارتش که آماده همکاری بودند نشان داد و سرهنگ نصیری فرمانده گارد ، فرمانده عملیات اجرایی کودتا شد .
اقدامات عملی کودتا به قطع برق و تلفن جنوب شهرشروع شده و در ادامه دکتر فاطمی وزیرامور خارجه ، مهندس حق شناس وزیر راه و مهندس زیرک زاده را توقیف کردند ، اما در بازداشت سرتیپ ریاحی رئیس ستاد ارتش ناکام ماندند ، نصیری با چهار کامیون نظامی ، دو جیپ و یک زره پوش به قصد اشغال خانه نخست وزیر حرکت کرد ولی محافظان خانه بلافاصله او را دستگیر کردند و بدین ترتیب ، توطئه کودتای نظامی که از نیمه شب آغاز شده بود ، درساعت 5 صبح بی اثر ماند.
با ناکام ماندن این کودتا ، شاه از کشورخارج شد و به بغداد فرارکرد و تعداد زیادی از افسران کودتاچی هم بازداشت شدند . دکترفاطمی پس از آزادی بلافاصله به سفرا وکارداران ایران اعلام کرد که شاه ازسلطنت خلع شده است. این وقایع بروز واکنش ها و تحولاتی را درسطح کشورسبب شد ، ازجمله عکس های شاه و ثریا از اداره ها جمع آوری گردید و مجسمه های شاه وپدرش درتهران و شهرستان ها پایین کشیده شد ؛ لشکرگارد خلع سلاح گردید وتعدادی از مخالفین از جمله تعدادی از نمایندگان مجلس بازداشت شدند ، همچنین دکترفاطمی و حزب توده خواستار لغو نظام سلطنتی شدند. کودتا شکست خورد ، اما تشنج فرو نشست ، زاهدی از مخفی گاه خود با خبرنگاران مصاحبه کرد وخود را نخست وزیر قانونی ایران نامید .
دو روز بعد یعنی 26 مرداد ، هرج ومرج درسراسر تهران حکمفرما شد و مراکز توطئه نیز دوباره سازماندهی شدند ، اما در عوض سران جبهه ملی سرمست از پیروزی خود ، اقدامی برای بسیج مردم نکردند ، البته شاید درست تر این باشد که بگوییم آنها دیگر قدرت بسیج مردم را نداشتند ، زیرا با کناره گیری آیت الله کاشانی و تهمت هایی که به ایشان زده بودند ، درعمل اکثریت جامعه متدینین ازهمکاری با نهضت ملی و ورود به سیاست دل زده شده بودند. حزب توده با ایجاد تظاهرات آشوب گرایانه و پخش شعارهای تند ، بیشترمردم را از خود دور می ساخت و به انگلستان و آمریکا فرصت می داد که مصدق و هواداران او را نیز توده ای بنامد.
دراین هنگام آیت الله کاشانی دوباره دست به کارشد وعلی رغم برخوردهای زننده ای که مصدق و طرفداران وی با او کرده بودند ، برای نجات نهضت پا به میان گذارد وطی نامه ای خطاب مصدق ، آمادگی خودرا برای نجات نهضت از بن بست به وجود آمده اعلام کرد اما جواب مصدق کوتاه و مایوس کننده بود : « مرقومه حضرت آقا ، وسیله آقا حسن سالمی زیارت شد . اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم . والسلام ، دکتر محمد مصدق»
دراین هنگام آیت الله کاشانی دوباره دست به کارشد وعلی رغم برخوردهای زننده ای که مصدق و طرفداران وی با او کرده بودند ، برای نجات نهضت پا به میان گذارد وطی نامه ای خطاب مصدق ، آمادگی خودرا برای نجات نهضت از بن بست به وجود آمده اعلام کرد اما جواب مصدق کوتاه و مایوس کننده بود : « مرقومه حضرت آقا ، وسیله آقا حسن سالمی زیارت شد . اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم . والسلام ، دکتر محمد مصدق »
طی سه روز از25 تا 28 مرداد تظاهرات خیابانی احزاب و گروههای مختلف کم و بیش برله مصدق ادامه داشت . بعد ازظهر روز 27 مرداد 1332 که فرمانداری نظامی ختم تظاهرات را اعلام داشته بود ، عده ای که از قبل سازماندهی شده بودند به خیابانها ریختند و با کمک ارتشی ها که لباس شخصی پوشیده بودند به تظاهرات به نفع شاه پرداختند .
در روز چهارشنبه 28 مرداد 1332 ، گروهی اوباش به سرکردگی شعبان بی مخ ، تظاهراتی به نفع شاه به راه انداختند وبا همکاری معدودی نظامی علیه مصدق کودتا کردند .این واقعه آن چنان به سادگی صورت یافت که حیرت همگان را برانگیخت . البته اسناد موجود بیانگر آگاهی مصدق از وقوع کودتا بود ، اما وی با توجه سیاست معاشات خود ، هیچ گونه اقدامی برای جلوگیری ازآن به عمل نیاورد . مصدق حتی به وسیله رادیو مردم را برای دفاع ازدولت خود فرا نخواند وبه تقاضای یاران و مشاوران خود نیز وقعی ننهاد .
خاطراتی که ازواقعه روز 28 مرداد از نزدیکان مصدق به جای مانده ، گویای این واقعیت است که وی درآن روزها بسیارخسته بوده و آمادگی مقابله با کودتاچیان را نداشت .
مقارن ظهر همان روز تهران چهره دیگری به خود گرفت . ادارات دولتی یکی پس ازدیگری به تصرف تظاهرکنندگان درآمد . ساعت 30/3 بعدازظهر 28 مرداد 1332 زاهدی سقوط مصدق و انتصاب خود را به نخست وزیری اعلام کرد . عصرهمان روز فقط در اطراف خانه مصدق مقاومت هایی دربرابر حکومت جدید صورت یافت و آن هم درساعت 30/7 بعدازظهر با تسلیم نیروهای وفادار مصدق پایان یافت . دیوارهای اطراف خانه به وسیله آتش تانک و توپ خراب شد و به خانه حمله شد و مصدق ازراه بام گریخت وی روزهای بعد تسلیم نیروهای زاهدی شد و به بازداشتگاه رفت.
بدین ترتیب نهضت ملی با کودتای 28 مرداد شکست خورد و شاه به ایران بازگشت . دکترمصدق محاکمه و زندانی شد و تا پایان عمر درملک شخصی خود در احمد آباد در تبعید به سر برد و در14 اسفند 1345 درگذشت .
فهرست منابع :
1 – باری روبین ، جنگ قدرت ها درایران ، ترجمه محمود مشرقی ، تهران : آشتیانی ، 1363.
2- کویستوفر مانتاگیو و ودهاوس ، عملیات چکمه ، ترجمه فرحناز شکوری ، تهران : نشرنور، 1367.
3 – محمد ترکمان ، نامه های دکترمصدق ، تهران : هزاران ، 1374.
4 – مارک گازیوروسکی ، سیاست خارجی آمریکا و شاه ، ترجمه فریدون فاطمی ، تهران : مرکز ، 1371.
5- علیرضا امینی ، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران دردوران پهلوی ، ج 2 ، تهران : صدای معاصر، 1386
بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
