امروز با یکی از جالب‌ترین و منحصربه فرد‌ترین معماری‌های ایرانی آشنا شویم. از نظر جهانگردان و سیاحان بزرگ دنیا مانند مارکوپولو، ژان شاردن و پیترو دلاواله حمام‌ها یا به اصطلاح گرمابه‌های ایرانی جزو جالب‌ترین اختراع ما بودند که کاربردهای فراوانی داشتند. آنقدر حمام‌های ایرانی به مذاق اروپایی‌ها خوش آمد که در کمترین زمان ممکن بیشتر شهرهای مهم اروپا به ساختن بناهایی شبیه گرمابه‌های ایرانی اقدام کردند.
اما آیا شما به عنوان یک ایرانی می‌دانید چطور و به چه علت ما سیستم بهداشت عمومی را در قالب حمام‌های سنتی ایجاد کردیم؟ و یا کارکرد حمام‌های عمومی چه بود؟
تاریخچه حمام یا گرمابه ایرانی
همان طور که می‌دانید تنها سرزمین و نقطه در جهان که همیشه یکتا‌پرست بودند مردم ایران هستند. باستان شناسان هرگز نتوانستند نشانه‌ای از بت‌پرستی و یا نماد‌پرستی در سرزمین ایران پیدا کنند. ما همواره خدا را در قالب ادیان آسمانی پرستش می‌کردیم. در آیین‌های مختلفی که به سرزمین ایران وارد شدند مانند میترائیسم، مزدیسنا، زرتشت و در نهایت اسلام، به اصل پاکیزگی جسم و روح تایید داشتند و این یکی از اصول اعتقادی مردم فلات ایران بود. به همین دلیل در سراسر قلمروی ایران حمام‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. بنا به گفته موبد اردشیر خورشیدیان (رئیس انجمن موبدان ایران) ایرانی‌ها نخستین قوم در جهان هستند که برای شست‌وشو گرمابه ساختند.
باید دانست که بزرگی حمام و امکانات آن به فاصله شهرها، میزان اهمیت شهر در دوره زمانی خودش و امکانات منطقه بستگی داشت. به همین علت بعضی از حمام‌های ایرانی مانند حمام سلطان امیر احمد کاشان در اوج تجمل و زیبایی ساخته شدند و برخی دیگر از گرمابه‌ها مانند گرمابه‌های قدیمی شهر تهران کاملا ساده و کوچک بودند.
"ایرانیان نخستین قوم در جهان بودند که گرمابه یا حمام‌های عمومی را ایجاد کردند"
حمام سازی در دوره پیش از اسلام
ساخت بناهای عام‌المنفعه و حمام‌های خصوصی در دوره‌های مختلف رواج داشت. در هر زمان امپراتوری‌ها سعی می‌کردند تا با ایجاد بناهای عمومی و خصوصی ضمن ایجاد رفاه به محبوبیت خود بیافزایند. متاسفانه با وجود اشاره‌هایی که در سنگ نوشته‌های باستانی به مقوله حمام شده است، از دورهای پیش از تاریخ شواهدی از نحوه ساخت حمام در دست نیست. قدیمی‌ترین نمونه حمام سازی به دوره هخامنشیان بر می‌گردد. در این دوران حمام‌های خصوصی برای اشراف و چند حمام عمومی برای مردم ساخته شد که نمونه آن در تخت جمشید و کاخ داریوش مشاهده شد. همچنین یک نمونه حمام خصوصی در کاخ پارتی آشور از زمان پارتیان کشف شد.
در زمان امپراتوری ساسانی دسته‌بندی حمام‌ها واضح‌تر شد. به‌طوری‌که حمام‌های مجلل و با کیفیت صرفا مختص اشراف و طبقات بالای جامعه بود و موبدان زرتشتی با ساخت حمام‌های عمومی مخالفت می‌کردند. این رویکرد در حمام‌سازی ایرانی ادامه داشت تا آنکه با ورود اسلام به دلیل تاکید ویژه دین بر پاکیزگی ساخت بناهای عام‌المنفعه مانند حمام، مسجد، مدرسه و بازار به طور گسترده پیگیری شد.
(متاسفانه عکس با کیفیت برای این قسمت در دسترس نبود)
قدیمی ترین و کهن ترین گرمابه‌های ایران
یکی از کهن‌ترین حمام‌ها یا گرمابه‌های ایرانی، گرمابه‌ای موسوم به "قلعه آب گرم" در شمال غربی سمنان است. قلعه آب گرم سمنان در واقع مجموعه‌ای از خانه، حمام و کاروانسرا می‌باشد. به جز شهر سمنان از دیگر حمام‌های عمومی و قدیمی ایران می‌توانیم به حمام بندر تجاری سیراف اشاره کنیم که در قرن سوم هجری قمری در کنار بازار و مسجد جامع شهر احداث شد. متاسفانه این حمام در حال حاضر تخریب شده است.
بعد از این زمان می توانیم اولین نشانه های حمام های عام المنفعه را به دوره سلجوقی نسبت بدهیم. پادشاهان سلجوقی برای افزایش محبوبیت خود تلاش فراوانی در ساخت مقبره، گنبد و بناهای عمومی داشتند تا بتوانند خاطره تلخ حمله مغول را در ذهن مردم ایران کم‌رنگ کنند. نمونه حمام‌های این دوران، دو گرمابه در ویرانه‌های شهر جرجان و حاشیه معبد آناهیتای کنگاور هستند.
دوره ایلخانی و رواج ساخت بناهای عام‌المنفعه در ایران
در دوره ایلخانی به‌ویژه پس از اصلاحات غازان‌خان، ساخت بناهای عام المنفعه شتاب زیادی گرفت. در شهرهایی مانند مراغه، تبریز، اردبیل، سلطانیه، کیش و تخت سلیمان گرمابه‌های زیادی ساخته شدند. اما بی‌شک عصر شکوفایی حمام سازی را باید در دوره صفویه جست‌و‌جو کرد. در دوره صفوی گرمابه‌ها در سراسر ایران به صورت یکدست ساخته شد. اما مهمترین تفاوت این دوره با زمان‌های قبل نوع معماری هماهنگ حمام‌ها بود که توجه فراوانی به زیبایی ظاهری ساختمان و معماری داخلی آنها می‌شد.
در سفرنامه شاردن این‌گونه ذکر شده است که اصفهان دارای 162 مسجد، 48 مدرسه، 1082 کاورانسرا و 272 حمام بود که این آمار در نوع خود کم‌نظیر و بی‌سابقه است. حمام‌های زیبای ایرانی در دوره صفویه همچون گرمابه گلشن لاهیجان، حمام خان در یزد، حمام گنجعلی خان کرمان، گرمابه علی قلی آقا، حمام شاه و حمام رِهنان در اصفهان نشان‌دهنده ذوق و نبوغ معماران ایرانی در آن زمان بود. پس از سلسله صفویه نیز شیوه حمام سازی به سبک معماری اصفهان ادامه یافت که حمام‌های وکیل شیراز (زندیه)، حمام چهار فصل (اراک) و حضرت یا پهنه (سمنان) و مصباح کرج (متعلق به دوره قاجار) نمونه‌های عالی از گرمابه‌های قدیمی ایران هستند.
عصر جدید حمام سازی در دوره پهلوی
اما در دوره پهلوی در اثر گسترش سبکِ زندگی مدرنِ اروپایی نوع شهرسازی و معماری خانه‌ها به شدت تغییر کرد به طوری‌که بیشتر اصول به کار گرفته شده از سبک معماری اروپایی بود تا معماری اصیل ایرانی!!
این موضوع علاوه بر جنبه های مثبت خود دارای جنبه های منفی هم بود. از ویژگی های مثبت سبک معماری اروپایی می توانیم به استفاده از لوله کشی، استفاده از مصالح جدید در ساختمان سازی و تغییر چهره شهرها اشاره کنیم. اما از جنبه منفی آن باید به از بین رفتن اصول مهم معماری ایرانی، تغییر فرهنگ زندگی جمعی مردم و از کم رنگ شدن بناهای عام المنفعه اشاره کنیم. با استفاده از تکنولوژی جدید لوله کشی مردم می‌توانستند حمام اختصاصی خودشان را در منزل شخصی‌شان داشته باشند و دیگر نیاز نبود به حمام‌های عمومی مراجعه کنند.
معماری حمام و گرمابه های ایرانی
در این بخش به بررسی فضاهای کالبدی و تزئینات به کاررفته در حمام‌های ایرانی می‌پردازیم. اما نکته ای که نباید از نظرتان دور بماند این است که تفاوت چندانی بین حمام‌های ایرانی و حمام‌های دیگر کشورها در گستره وسیع سرزمین‌های اسلامی وجود ندارد. چون در آن زمان به دلیل تمدن و فرهنگ قوی ایران بسیاری از عناصر معماری از سرزمین ما به سایر نقاط قلمرو اسلام در آسیا مرکزی و حتی اروپا گسترش یافت. در این دوران حمام‌ها با ویژگی مشترک از نظر هندسی ساخته می‌شد و کاملا نظم، تقارن و مرکزگرایی در معماری ظاهری آنها رعایت می‌شد.
خزینه، سربینه، بینه، گرمخانه
اصلی‌ترین بخش‌های کالبدی و فضایی حمام ایرانی شامل بینه، میان دَر و گرمخانه هستند که بر اساس طب سنتی- ایرانی و اسلامی طراحی شدند. هر بخش به گونه‌ای ساخته می‌شد تا سه فضای متفاوت از نظر دما (سرد، گرم و معتدل) را ایجاد کنند. ساختمان حمام‌ها بر اساس چهار طبع یا مزاج اصلی شناخته شده در طب سنتی ایرانی یعنی گرم، سرد، خشک و تَر طراحی می‌شد چون سلامت انسان را در تعادل بین این طبع‌ها می‌دانستند.
جالب است بدانید هر فضا با راهرو و هشتی از سایر فضاهای جدا می‌شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نکرده و دمای هوا ناگهان افت نکند.
سردخانه یا بینه
خانه اول به عنوان سردخانه شناخته می‌شود که در واقع محل رخت‌کن یا بینه نام دارد. هوای بینه همان طور که از نامش پیداست کاملا سرد و خشک است که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می‌شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می‌شود. در این قسمت که عموما به شکل هشت ضلعی و با سقف گنبدی ساخته می‌شد، سکوهایی وجود داشت که در آن تشک و یا فرش پهن می‌کردند تا مردم علاوه بر تعویض لباس‌هایشان کمی استراحت کنند.
عموما برای تزئین بینه از سنگ یا کاشی استفاده می‌شد و در سقف گنبدی آن نیز نوع خاصی از شیشه به نام "جام خانه" قرار می‌دادند. با برداشتن جام‌ها (که عموما از جنس سفال کروی شکل بودند) دمای بینه متناسب با فصل‌ها تعدیل و محیط ضد عفونی می‌شد.
میان در
خانه دوم یا "میان در" جایی است که مزاج تَر و سرد ترکیب می‌شوند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می‌کند. ارتباط بینه با گرمخانه از طریق "میان در" صورت می‌گرفت. این فضا به شکل دهلیزی و پر پیچ و خم بود که بعضا با استفاده از هشتی کوچکی ساخته می‌شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به درون بینه پا بگذارد. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک‌باره از حمام خارج نشود و انرژی هدر نرود.
گرمخانه
خانه سوم یا گرمخانه مزاج گرم و تر دارد که معادل با فصل بهار است. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می‌آید. این قسمت محل استحمام و شستشو است. معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می‌شد که کف آن را قیراندود می‌کردند و روی آن را با ملات ساروج می‌پوشاندند. سقف گرمخانه از سقف بقیه قسمت‌ها مرتفع‌تر است و طاق اصلی آن جام خانه بزرگی دارد که در حکم چراغ و سیستم روشنایی عمل می‌کند. اما شاید برای شما هم سوال شود که چرا از شمع و یا چراغ نفتی برای روشن کردن فضای داخلی استفاده نمی‌شد؟
علت آن کاملا واضح است چون این‌گونه روشنایی‌ها به دلیل موادی که در سوخت آنها استفاده می‌شد کار تنفس را در فضای گرمخانه سخت می‌کرد و مشکلات تنفسی احتمالی ایجاد می‌شد. به همین دلیل در ساخت جام‌ها از شیشه به شکل عدسی استفاده می‌شد تا نورپردازی داخل بناها کاملا اصولی باشد.
خزینه
در گرم خانه خزینه‌ی آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشت. معماران ایرانی در کف خزینه صفحه ای فلزی به قطر 60 الی 110 سانتی‌متر قرار می دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود. به این شیوه حمام همیشه آب گرم و سرد را داشت.
افراد شاغل در حمام و گرمابه های ایرانی
تونتاب: شخصی که وظیفه‌ی او نگهداری از حمام، گرم نمودن آب و همچنین تمیز کردن حمام بود.
دلاک: فردی که با کیسه کشی و شستشوی افراد در حمام امرار معاش می‌نمود.
مشتمالچی: شخصی که در حمام به اشخاص مشت مال می‌دهد و جهت صدا زدن او در سربینه فرد بلند می‌گوید: "خُش".
حمامی: حمای در واقع مالکِ حمامِ خصوصی است که در حمام‌های عمومی او صرفا نقش مدیریت امور حمام را برعهده داشت.
پادو: این فرد وظیفه‌اش جفت کردن کفش اشخاص و گاهی اوقات جابه‌جایی افرادی که در سربینه حضور داشتند. تا مشتری وارد می‌شد، پادو کفش مشتری را زیر سکو می‌گذاشت و یک لُنگ خشک روی سکو پهن می‌کرد. مشتری که لخت می‌شد، پادو یک لُنگ دیگر به او می داد. مشتری آن لنگ دوم را به کمر می‌بست لباس‌هایش را توی آن لنگ اول می‌پیچید و از سکو پایین می‌آمد.
وسایل استحمام در حمام‌های قدیمی
کیسه، مشربه، لیف، تاس، شانه، طشت، صابون، لگن، سفیدآب، آینه، کتیرا، جام حنا، سدر، جام وسمه، مورد، لنگ، حنا، چراغ پیه سوز، وسمه، سنگ پا، گل سرشور، بقچه
تورهای ایران
معروف ترین گرمابه ها و حمام های قدیمی ایرانی
• حمام فین کاشان
• گرمابه حاج محمد رحیم (صفا) قزوین
• حمام وکیل کرمان
• حمام شیخ بهایی اصفهان
• حمام گنجعلی خان کرمان
• حمام تاریخی ظهیر الاسلام اردبیل
• حمام چهار فصل اراک
• حمام وکیل شیراز
• حمام سلطان امیر احمد
