حج آيينى الهى و معنوى است و تشريع آن، به خاطر رشد روح و كمال نفس و پرورش اخلاق و عمل انسان صورت گرفته، بايد پيشينه تاريخى آن را در عرصه گاه معارف اسلامى و مسائل معنوى و روايات واحاديث نورانى جستجو كرد.
ابو بصير از حضرت صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود:
«إنَّ آدَمَ هُوَ الَّذِي بَنَى الْبَيْتَ وَ وَضَعَ أَسَاسَهُ وَ أَوَّلُ مَنْ كَسَاهُ الشَّعْرَ وَ أَوَّلُ مَنْ حَجَّ إِلَيْهِ ...» «من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 152»
«محقّقاً بناى كعبه و پايه گذارى بيت، به دست حضرت آدم انجام گرفت و او نخستين كسى است كه بر كعبه جامه پوشانيد و نيز نخستين انسانى است كه مراسم حج را بجاى آورد».
زمان مراسم حج:
زمان مراسم، بنا به روايت فضل بن شاذان نيشابورى از حضرت رضا عليه السلام، ماه با بركت ذوالحجّه بوده است؛ ماهى كه پيش از آدم، فرشتگان الهى به طواف بيت برخاستند و به انجام مراسم معنوى حج موفق شدند.
انبياى الهى؛ بخصوص آدم، نوح، ابراهيم، موسى، عيسى و رسول با عظمت اسلام و ديگر انبياى حق، در همين وقت به اداى مراسم اقدام كردند و چنين زمان با عظمتى براى انجام حج تا روز قيامت، به عنوان سنّت حتمى از جانب حق براى بنى آدم اعلام شد. « عيون أخبار الرضا، ج 2، ص 120».
حضرت صادق عليه السلام فرمود: «همه مناسك حج؛ اعم از طواف، نماز، عرفات، مشعر، منا، رمى، قربانى و حلق را فرشته وحى، (جبرئيل) از جانب خداوند مهربان به آدم تعليم داد و به عنوان دليل و راهنما، تمام مراسم حج را همراه با آدم بجاى آورد»«بحار، ج 11، ص 167»
سیر تاریخی مراسم حج
برگزاری مراسم حج تا زمان امت نوح
فرزندان مؤمن آدم، تا زمان حضرت نوح، چون براى حج مستطيع مىشدند، به اداى مناسك مىشتافتند و مراسم حج را همچون پدر بزرگوار خود به جاى مى آوردند.
امت نوح و مراسم حج
امت نوح به خاطر كفران و ناسپاسى و مخالفت با اوامر ونواهى حق، با حملات سهمگين طوفان برخاسته از آبى كه تمام منطقه را گرفته بود، به هلاكت رسيدند. نوح با عدّه اى اندك از مردم مؤمن، از كشتى پياده شدند وقبل از استقرار در محلى معين، براى ادامه حيات، به مدت يك هفته، به امر حق، به طواف خانه خدا پرداختند. « بحار، ج 11، ص 340»
مناسک حج در زمان حضرت هود و صالح
مناسك حج در زمان حضرت هود و صالح و آنان كه مؤمن به آن دو رسول حق بودند، بمانند زمان آدم و نوح برگزار مى شد.
از روايات و احاديث و منابع تاريخى چنين بر مى آيد كه گذشتِ زمان و هجومِ حوادث و بى توجهى مردم، باعث ويرانى كعبه و تعطيل مناسك شد، تا خداوند عزيز ابراهيم و اسماعيل را مأمور بناى كعبه و نصب حجرالاسود و اداى مناسك و دعوت مردم جهان به حج نمود. « وسائل، ج 11، ص 8- بحار، ج 96، ص 61، ح 31»
مناسک حج در زمان خضر و الیاس و داود و عیسی بن مریم
حضرت رضا عليه السلام در روايتى، از حج خضر و الياس، به همان طريقى كه مردم مؤمن حج به جا مى آورند، خبر مى دهد. « بحار، ج 13، ص 399،- بحار، ج 14، ص 16»
امام ششم عليه السلام نيزبه حج داود وسليمان وعيسى بن مريم اشاره مى كند.
و در انتها:
با توجه به رواياتى كه در پيش اشاره شد، بايد گفت پيشينه تاريخى مراسم حج، ريشه در حيات دينى و معنوى آدم و انبياى الهى دارد و در ميان اقوام و ملل و جوامع و امم، آنان كه مؤمن به نبوت بودند اين مراسم را در جهت اقتداى به انبيا انجام مىدادند و كيفيت برنامه آنان همان برنامه پيامبران بود.
اين معنا را نيز نبايد از نظر دور داشت كه هرگاه حاكيمت نبوت به خاطر دورى مردم از انبيا و تسلّط زورمداران بر مردم، ضعيف مىشد، رؤساى قبايل يا حاكمان ظلم پيشه برگزارى مراسم را، به صورتى كه مى خواستند جهت مى دادند و در آيين حج به اقتضاى هواى نفس خود كم و زياد ايجاد مى كردند و يا برنامه هايى را كه رنگ و بوى الهى نداشت به مراسم مى افزودند و از اين رهگذر، از زحمات مردم و انجام مناسك، سوء استفاده مى كردند!
منبع: در بارگاه نور، حسين انصاريان،صص7-10.
