عقیق:پاسخ به شبهات از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از شبهات قرآنی و پاسخ های آن، برگرفته از «درگاه اینترنتی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن» خواهد پرداخت.
- سؤال
آیا فرشتگان الهی عقل دارند؟ اگر عقل ندارند پس چرا خداوند از آنها سؤال کرد؟ اگر خداوند به آنها علمی محدود عطا کرده، سؤال خدا با عقل جور در نمیآید زیرا شما از رایانه خود آنچه را که به آن دادهاید و در حافظهاش ذخیره کردهاید میطلبید؟ نه افزونتر، علاوه عقل باعث کمال است و در فرشتگان کمال نیست و در همان مقطع میمانند. لطفاً پاسخ مستدل بیان کنید.
- پاسخ
یک دسته از موجوداتی که در قرآن و احادیث، نامی از آنها به میان آمده، فرشتگان میباشند، اینها موجوداتی هستند که ما با حس خود نمیتوانیم آنان را درک کنیم و از ویژگی های وجودی و ماهیتشان آگاهی داشته باشیم مگر همان اندازه که قرآن و روایات به ما معرفی کرده است.
آیات زیادی وجود دارد که نشان میدهد، فرشتگان دارای عقل و شعورند از جمله:
1- «و سیق الذین کفروا الی جهنم زمراً حتّی اذا جاؤها فتحت ابوابها و قال لهم خزنتها الم یأتکم رسل منکم یتلون علیکم آیات ربکم و ینذرونکم لقاء یومکم هذا قالوا بلی و لکن حقّت کلمة العذاب علی الکافرین و...»، [و آنروز] آنان که به خدا کافر شدند فوج فوج به جانب دوزخ برانند و چون آنجا رسند درهای جهنم را برویشان بگشایند و نگهبانان دوزخ به آنها گویند: مگر پیامبران خدا برای هدایت شما نیامده، آیات الهی را برایتان تلاوت نکردند و شما را از ملاقات این روز سخت نترسانیدند؟ جواب میدهند بلی، لکن [افسوس که ما خود را مستحق عذاب کردیم] وعدة عذاب بر کافران محقق و حتمی گردید(زمر/71).
در این آیه منظور از نگهبانان دوزخ (خزنتها) فرشتگان هستند که از کافران پرسش میکنند و پرسش آنان نشانگر برخورداری از عقل و شعور است زیرا موجودی که عقل ندارد قدرت سؤال کردن را نیز ندارد.
همچنین در آیة 73 این سوره، در بارة فرشتگان، موکل بهشت آمده است که، خطاب به بهشتیان میگویند: «سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین»، سلام بر شما، گوارایتان باد این نعمتها، داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید.
2- «ویوم نحشرهم جمیعاً ثم یقول للملائکة اهؤلاء ایّاکم کانوا یعبدون * قالوا سبحانک انت ولیّنا من دونهم بل کانوا یعبدون الجنّ اکثرهم بهم مؤمنون»، بهخاطر بیاور روزی که خدا همة مردم را در عرصة محشر جمع آورد، آنگاه به فرشتگان گوید آیا این گروهند که شما را معبود خود گرفتند؟ فرشتگان زبان به تسبیح خدا گشوده گویند بارالها تو از هر شریک ونقصی پاک و منزهی، تو خدا و یار مایی نه ایشان، اینان جن و شیاطین را میپرستیدند و اکثرشان گرویده به آنها بودند(سبأ/40و41).
بر طبق آیة شریفه، فرشتگان، مورد سؤال خداوند واقع شدهاند و آنان نیز پاسخ دادند، بدیهی است کسی که دارای عقل و شعور نیست سؤال کردن از او معنا ندارد و قهراً قدرت پاسخ گفتن نیز ندارد.
البته هدف از پرسش این بوده که از بیان فرشتگان حقایق روشن شود و این گروه عبادت کنندة ملائکه (مشرکان) سرافکنده و شرمنده شوند و بدانند، آنها از عمل اینها بیزارند، نه اینکه مجهولی برای ذات پاک خداوند کشف گردد، چرا که او به همه چیز عالم است.
به هرحال فرشتگانحقایق را برای آنها بیانکردند و این از داشتنعقل وشعور آنهاحکایت میکند.
3- «یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم ناراً وقودها النّاس والحجارة علیها ملائکة غلاظ شداد لا یعصون اللّه ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون»،ای کسانی که به خدا ایمان آوردهاید [در طاعت حق بکوشید] و خود را با خانوادة خویش از آتش دوزخ نگاه دارید چنان آتشی که مردم [سخت دل] کافر و سنگ خارا، آتش افروز آن است و بر آن دوزخ، فرشتگان بسیار دل سخت مأمورند که هرگز نافرمانی خدا را [در اجرای قهر و غضب حق] نخواهند کرد و آنچه را به آنها حکم شود [فوراً] انجام میدهند(تحریم/6).
جملة «لا یعصون...» اشاره به این نکته است که فرشتگان به تکلیف خویش ملتزمند و معصیت درآنها راه ندارد وجمله «یفعلون ما یؤمرون» ناظربه این است که آنان عمل را طبق دستور انجام میدهند.
بدیهی است کسی را مورد تکلیف قرار میدهند که عقل داشته باشد، پس فرشتگان از آنجایی که عقل دارند مورد تکلیف قرار گرفتهاند و وظایف و مسئولیتهای خطیری نیز به دوش آنان گذاشته شده است.
ناگفته نماند که تکلیف فرشتگان، از سنخ تکلیف معهود در انسان ها نیست چرا که تکلیف در انسان همراه با اراده و اختیار است و این یک امر اعتباری است که به دنبال آن ثواب و عقاب به میان میآید یعنی اگر مکلف دارای اختیار باشد و به اختیار خود تکلیف را انجام دهد مستحق پاداش میشود و اگر سرپیچی کند سزاوار عقاب میگردد. امّا تکلیف فرشتگان از این سنخ نیست چون در فرشتگان اختیار راه ندارد تا اطاعت و معصیتی باشد و درنتیجه پاداش و مجازات مطرح نیست،آنها مخلوقات پاک ونوریة الهی هستندکه هر آنچه خداوند اراده کند،اراده میکنند وآنچه را که اوفرمان داده انجام میدهند.خداوند دربارة آنها میفرماید: «بل عباد مکرمون * لایسبقونه بالقول و هم بامره یعملون»، بلکه آنها (فرشتگان) بندگان مقرب خدا هستند که هرگزپیش از امر خدا، کاری نخواهند کرد و هر چهکنند به فرمان او انجام میدهند(انبیاء/26و27).
از این رو در عالم فرشتگان جزاء و پاداش و ثواب و عقاب مطرح نیست، در حقیقت تکلیف فرشتگان تکلیف تکوینی است و تکلیف انسان تکلیف تشریعی است، بنابراین فرشتگان دارای عقل و شعورند هر چند از خود اراده ندارند.
در پایان برای تأیید این مطلب که فرشتگان دارای عقل هستند روایتی را نقل میکنیم. در روایتی امام باقر(علیه السّلام) میفرماید: «ان اللّه عزوجل خلق اسرافیل و جبرائیل و میکائیل من تسبیحة واحدة و جعل لهم السمع والبصر و جودة العقل و سرعة الفهم»: خدای عزوجل اسرافیل و جبرائیل و میکاییل را از یک تسبیح آفرید و به آنان گوش و چشم و تیز عقلی و سرعت فهم داد. (المیزان،ج17/8)
و نیز در روایت دیگر، علی(علیه السّلام) وجود عقل و شعور را برای فرشتگان یک مطلب مسلم در نظر گرفته و فقط به ویژگیهای عقل آنها پرداخته است که عقل آنان دچار سهو و نیسان نمیگردد.
از مطالب گذشته روشن شد که فرشتگان کارهایی را انجام میدهند که حاکی از عقل و شعور آنان است.
ویژگیهای فرشتگان
قرآن دربارة آفرینش انسان و جن، سخن به میان آورده و آنها را موجوداتی جسمانی میداند که از ماده آفریده شدهاند امّا در بارة فرشتگان سخن صریحی به میان نیامده است.
با استفاده از آیات گذشته و دیگر آیات، میتوان ویژگیهایی را برای فرشتگان بر شمرد که برخی از آنها عبارتند از:
الف- موجوداتی نیکوکار و شریف و گرامی هستند «کرام بررة» (عبس/16)
ب- در تمام حوادث، واسطه بین خدا و عالم ماده هستند و بعضی از آنها مأموریتهای ویژه دارند(نازعات/5-1).
ج- تنها فرمان های خداوند را اجرا میکنند(انبیاء/27).
د- در بین فرشتگان نافرمانی وجود ندارد و آنچه را که خداوند اراده کرده، اراده میکنند و هیچ دستوری را کم و زیاد نمیکنند (در واقع ارادة مستقلی از خود ندارند)(تحریم/6).
ه - فرشتگان هر یک دارای مقامی هستند و مقامات و مراتب آنان یکسان نیست، برخی در مقام برتر از برخی دیگر میباشند(صافات/164) مثلاً جبرئیل، فرماندة بسیاری از فرشتگان است «مطاع ثمّ امین»(تکویر/21).
و- در کار فرشتگان شکست راه ندارد زیرا آنها با ارادة خداوند قادر، کارهایی را انجام میدهند که شکست پذیر نیست(فاطر/44 و یوسف/21 و طلاق/3)
ز- آنان دارای قدرتی هستند که مانند پرندگان میتوانند به آسمان و زمین رفت و آمد کنند که قرآن از آن تعبیر به بال کرده است و این کنایه از قدرت خاصی است(فاطر/1)
تکامل در فرشتگان
قرآن کریم در بارة تکامل فرشتگان سخنی به میان نیاورده است، امّا مرحوم علامه طباطبایی قدسسره ـ در ذیل آیة 1 سورة فاطر چنین مینویسد:
فرشتگان موجوداتی هستند که منزه از مادة جسمانی هستند زیرا مادة جسمانی در معرض نابودی و زوال و فساد است و نیز کمال در ماده، تدریجی است، از مبدء سیر، حرکت میکند تا به تدریج به غایت کمال برسد و چه بسا در بین راه به مانع و آفتی برخورد کند و پیش از رسیدن به کمال، از بین برود ولی فرشتگان این طور نیستند.
در اینجا نکتهای را متذکر میشویم و آن اینکه بین عقل و تکامل، تلازمی نیست یعنی این چنین نیست که هر موجود عاقلی میبایست تکامل داشته باشد، انسان موجود عاقلی است وتکامل هم در او مطرح است امّا فرشتگان موجودات عاقلی هستند که از تکامل بیبهره میباشند چرا که آنان عقل محض هستند.
منبع:حوزه
