شیوه صحیح انتقاد چگونه است؟

لازم نیست همیشه انتقادها در قالب گفتار باشند. گاهی می‌توان در قالب یک نامۀ دوستانه یا در قالب رفتار انتقاد کرد

شیوه صحیح انتقاد چگونه است؟

نکته عجیب درباره انسان این است که او خود را نمی شناسد. یکی از اولین گام های اصلاح، شناخت عیوب و سپس برطرف کردن آنهاست.[1] شناخت کافی از عیب های خود نداشتن، نشانۀ اوج جهالت است.[2] البته برای اینکه عیب هایمان را بشناسیم، باید نگاه ما نسبت به خودمان عیب جویانه باشد. تنها در این صورت است که عیب‌های خود را پیدا می‌کنیم.[3] پس باید از خود آغاز کرد.[4] مشغول شدن به عیب های خویش، علاوه بر اینکه رکن اصلی رسیدن به کمالات انسانی است،[5] موجب می‌شود عیب ‌های دیگران برای انسان، قابل تحمل‌تر شوند.[6]

برای اینکه عیب هایمان را بشناسیم، باید نگاه ما نسبت به خودمان عیب جویانه باشد.

انسانی که در خود عیب های فراوانی را می بیند، عیب های همسرش موجب دلزدگی او نمی شود. یکی از دلایل احساس شکست در کسی که متوجه عیب های همسر خود می شود، این است که فراموش می کند که خود او هم انسانی پُر از عیب و نقص است.[7] وقتی کسی خود را انسان بی عیبی دانست، راحت نمی تواند عیب های انسان های دیگر را بپذیرد و همیشه خود را برتر از سایرین می داند.

از سوی دیگر، وقتی انسان عادت زشت عیب جویی را پیدا می کند، از عیوب خود غافل می شود و هیچ گاه به فکر اصلاح خویش نمی افتد.[8] در مواجهه با عیب های خود نباید تساهل و تسامح به خرج داد و از کنار عیب های خود به راحتی گذشت و آنها را دستِ کم گرفت؛ در حالی که اگر همان عیب را در دیگری ببینیم، نمی توانیم آن را تحمل کنیم.

انتقادپذیری، راهی برای یافتن عیب ها

فلسفۀ اصلی زندگی مشترک، قرار گرفتن دو نفر در کنار هم برای طی مسیر رشد و کمال در این دنیاست. انسان در صورتی می تواند به رشد حقیقی دست پیدا کند که عیب های خود را یکی پس از دیگری برطرف کند. در این میان، جهالت یا غفلت انسان مانع دستیابی به عیب هاست. از همین رو یکی از اصلی ترین شناخت ها، شناخت عیب های خویش است.

یکی از اصلی ترین شناخت ها، شناخت عیب های خویش است.

انسان وقتی در کنار شخص دیگری قرار می گیرد، چشم های او هم به یاریش می آیند و برای یافتن عیب ها کمکش می کنند. در زندگی مشترک به خاطر علاقۀ بین زن و شوهر و ارتباط دائمی آنها با هم، دو طرف علاوه بر اینکه می توانند در یافتن عیب ها به یکدیگر کمک کنند، در برطرف کردن این عیب ها هم یاران خوبی برای هم هستند. البته این در صورتی است که هر دو طرف انتقادپذیر باشند؛ یعنی تمایل داشته باشند همسرشان عیب هایشان را به آنان تذکر دهد.

زن یا شوهری که عیب های همسر خود را تذکر می دهد، از محبوب ترین همسران است؛[9] زیرا تذکر معایب یکی از مصادیق آشکار دوستی خالصانه است.[10] از سوی دیگر کسی که به دلایل غیرقابل قبول از گفتن عیب های همسرش به او پرهیز می کند، خواسته یا ناخواسته در مسیر دشمنی با او گام بر می دارد.[11]

یکی از دلایل اصلی فقدان فرهنگ انتقاد در محیط بسیاری از خانواده ها، نوع نگاه اشتباهی است که ما نسبت به انتقاد داریم. ما بیش از آنکه انتقاد را همراهی دوستانه‌ برای رسیدن به هدف آفرینش خود بدانیم، آن را دستاویزی برای خرد شدن شخصیتمان توسط همسرمان می شماریم. به همین دلیل هم انتقاد نمی کنیم تا مورد انتقاد هم قرار نگیریم.[12] البته آشنا نبودن انتقادکننده با شیوۀ انتقاد نیز این ذهنیت را برای انتقادشونده به وجود می آورد.

زن یا شوهری که عیب های همسر خود را تذکر می دهد، از محبوب ترین همسران است.

شیوه صحیح انتقاد

اگر انتقاد به صورت صحیح انجام نگیرد، ممکن است سوء‌تفاهمی به‌ وجود بیاید که زمینه ساز مشکلات جدی و جدیدی در زندگی شود. پس در مسیر انتقاد باید به این نکات توجه کرد:

الف) زمان انتقاد

بهترین زمان انتقاد وقتی است که همسر آمادگی روحی و ذهنی لازم برای شنیدن انتقاد را دارد. برای مثال انتقاد در زمانی که همسر از کار روزانه خسته یا در اوج عصبانیت و یا از مسئله ای ناراحت است، کار درستی نیست. بدون آمادگی، انتقاد موجب ایجاد تنش در زندگی می ‌شود. گاهی بهتر است گفتن انتقاد را تا چند هفته و یا حتی چند ماه به تأخیر بیندازیم تا آمادگی لازم برای شنیدن آن در همسر ایجاد شود. البته ما نباید در این مدت بیکار بنشینیم و فقط منتظر باشیم که خود او این آمادگی را پیدا کند؛ بلکه بهتر است خودمان هم نکات لازم را در زمینه سازی رعایت کنیم تا زمان انتقاد، زودتر فرا برسد.

ب) مکان انتقاد

اگر با انتقاد به دنبال تغییر در کسی هستید، در خلوت انتقاد کنید؛ زیرا حتی کسانی هم که مشتاق شنیدن عیب های خود هستند، از انتقاد در جمع عصبانی می شوند و واکنش منفی نشان می دهند. برخی به بهانۀ انتقاد عقده های خود را خالی می کنند و عیب فرد را در جمع می گویند تا شخصیت او خرد شود و اسم این کار را هم انتقاد می گذارند.

اگر با انتقاد به دنبال تغییر در کسی هستید، در خلوت انتقاد کنید.

ج) زبان انتقاد

اگر انتقاد را اهدای عیب به همسر بدانیم،[13] باید در هنگام انتقاد، رویی گشاده، گفتاری دوستانه و لحنی مهربان داشته باشیم. در غیر این صورت، انتقاد تأثیر عکس خواهد داشت. برخی انتقاد خود را با زبانی سرزنش‌آمیز مطرح می کنند. این کار بیش از آنکه شخص را تغییر دهد، ناراحت می کند. پس باید مراقب باشیم که انتقاد ما شکل زخمِ زبان یا سرزنش به خود نگیرد.

د) انتقاد غیرمستقیم

انتقادها را تا حد ممکن به صورت غیرمستقیم بگوییم. وقتی همسرمان دیروز کار خوبی انجام داده و امروز کار اشتباهی را مرتکب شده، به جای یادآوری اشتباه بهتر است کار خوبش را به یادش بیاوریم.

هـ) میزان انتقاد

انتقادهای پشت سرِ هم موجب می شود که فردی عیب جو جلوه کنیم.[14] به وجود آمدن این احساس موجب می شود که دیگران گرایش دوستانه‌‌ ما را در انتقاد حس نکنند.

و) بیان حُسن ها در کنار عیب ها

خوبی ها و بدی ها را باید کنار هم دید. اگر کسی صرفاً عیب گوی خوبی باشد، اما از گفتن خوبی ها غفلت کند، پس از مدتی، تأثیر کلامش از بین خواهد رفت. بنابراین در کنار گفتن هر عیبی، خوبی ها را هم یادآوری و ستایش کنیم.

در کنار گفتن هر عیبی، خوبی ها را هم یادآوری و ستایش کنیم.

ز) قالب انتقاد

لازم نیست همیشه انتقادها در قالب گفتار باشند. گاهی می‌توان در قالب یک نامۀ دوستانه یا در قالب رفتار انتقاد کرد، یعنی به جای اینکه از رفتار نادرست همسرمان انتقاد کنیم، با رفتار صحیح به او بفهمانیم که کار او نادرست است.[15] مثلاً اگر همسرمان عصبانی می شود و بر سر ما فریاد می کشد، با او نرم و آرام سخن بگوییم تا بفهمد که کار درست، آرام سخن گفتن است.

ح) نیت انتقاد

انتقاد فقط باید برای اصلاح عیب باشد. اگر عیب همسر را در مواقعی به رخ او بکشیم که با او دچار اختلاف شده ایم، علاوه بر اینکه از نظر معنوی ضربۀ سهمگینی به خود زده ایم،[16]رابطۀ خود و همسرمان را هم به مرز دشمنی رسانده ایم.

ط) حفظ حریم خصوصی

انتقاد از یک فرد نباید به کس دیگری جز خود او گفته شود. این کار علاوه بر اینکه غیبت محسوب می‌شود، نوعی دشمنی به شمار می آید.[17] در صورتی که فرد متوجه شود که همسرش عیب او را به کس دیگری گفته، در روابط زناشویی تنش های زیادی پیش می آیند. عیب همسر باید به خود او گفته شود و در غیاب او هم باید حریم او را حفظ کرد.[18]

منبع: ماهنامه پاسدار اسلام، ش413-414 تیر و مرداد 1395، محسن عباسی ولدی

[1]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «شناخت انسان نسبت به عیوب خود، از سودمندترین شناخت هاست.»(غررالحکم و دررالکلم، ص۷۱۱).

[2]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «برای جهل انسان، همین کافی است که عیوب خویش را نشناسد.» (همان، ص۵۲۲).

[3]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «هر که به دنبال عیبی باشد، آن را می یابد» (همان، ص۵۷۸).

[4]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «کسی که به دنبال عیوب مردم است، از خود آغاز کند.» (همان جا).

[5]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «برترینِ مردم کسی است که عیوبش او را از عیب های مردم غافل می‌کند.» (همان جا).

[6]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «کسی که به لغزش خویش توجه کند، لغزش دیگران در مقابل دیدگانش کوچک می شود.» (همان جا).

[7]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «کسی که لغزش خویش را نبیند، لغزش دیگران را بزرگ می بیند.»(همان جا).

[8]. امیرمؤمنان علی علیه السلام به فرزندشان امام حسین علیه السلام سفارش کردند: «پسرم! کسی که عیب خویش را ببیند، از عیب دیگری غافل خواهد شد.» (تحف‌العقول، ص۸۸). امام باقر علیه السلام فرمودند: «همین عیب برای انسان بس که به دنبال شناخت عیب‌هایی از مردم باشد که در خود او هست یا چیزی را در مردم عیب بگیرد که در خود او هست و توان خارج شدن از آن عیب را ندارد یا اینکه همنشین خود را در چیزی که به کارش نیاید، آزار دهد» (الکافی، ج۲، ص۴۶۰).

[9]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «محبوب‌ترینِ مردم در نزد تو باید کسی باشد که تو را به راه رشدت هدایت می کند و عیب هایت را نشانت می دهد» (غرر الحکم و درر الکلم، ص۵۴۸).

[10]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «کسی که عیبت را نشانت دهد، دوست توست» (عیون‌الحکم و المواعظ، ص ۴۴۴).

[11]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «کسی که عیبت را [از تو] مخفی نگاه دارد، دشمن توست» (همان جا).

[12]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «آنچه مانع هر یک از شما می شود که عیب برادرش را پیشِ روی او بگوید، این است که می ترسد او نیز عیبش را روبه‌رویش بگوید. شما در راه دور افکندن آخرت و دوستی دنیا با هم رفیق شده اید» (نهج البلاغه، خطبۀ ۱۱۳).

[13]. امام صادق علیه السلام فرمودند: «محبوب ترینِ برادرانم در نزد من کسی است که عیب هایم را به من هدیه کند» (الکافی، ج۲، ص۶۳۹).

[14]. امام سجاد علیه السلام فرمودند: «زیاد نصیحت کردن، موجب تهمت می شود»(بحارالأنوار، ج۷۲، ص ۶۶).

[15]. امام صادق علیه السلام فرمودند: «مردم را با غیر زبان خویش [به راه درست] دعوت کنید. آنها باید از شما ورع و تلاش و نماز و کار خیر ببینند که همانا این [رفتارها] دعوت کننده است» (الکافی، ج۲، ص ۷۸).

[16]. امام صادق علیه السلام فرمودند: «دورترین حالت بنده از خدا آن است که کسی با دیگری دوست شود و لغزش‌های او را نگاه دارد تا روزی به وسیلۀ آن، دوستش را سرزنش کند.» (همان، ص۳۵۵) حُذَیفه بن منصور می‌گوید به امام صادق علیه السلام گفتم: «مردم می گویند: عورت مؤمن بر مؤمن حرام است. امام علیه السلام فرمودند: «معنای این کلام این گونه نیست که تو فکر می کنی؛ بلکه عورت مؤمن آن است که ببیند برادر مؤمنش جمله ای می‌گوید که برایش عیب حساب می شود. او هم این عیب را در پیش خود نگاه دارد تا وقتی که از برادرش عصبانی شد، به وسیلۀ آن جمله، او را سرزنش کند» (معانی‌الأخبار، ص ۲۵۵).

[17]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «کسی که عیبت را از تو پنهان دارد و در غیاب تو عیبت را بگوید، دشمن توست. از او دوری کن»(غررالحکم و دررالکلم، ص۶۳۵).

[18]. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «کسی که عیبت را به تو نشان دهد و در غیاب تو آبرویت را حفظ کند، در خیرخواهی تو چیزی کم نگذاشته است» (همان، ص۷۰۱).