پل قیز کورپوسی

 ۱۶ خرداد ۱۳۹۶

يكي از مهمترين بناهاي پا برجاي استان اردبيل كه نقش اساسي در مطالعه­ي راههاي تجاري و ارتباطي منطقه مي­تواند ايفا نمايد، پل منحصر بفرد قيز كورپي­سي در بخش فيروزآباد شهرستان كوثر است. اين پل عظيم كه بخش­هاي قابل توجهي از آن سالم باقي مانده بر روي قزل اوزن و در يك محيط طبيعي بسيار زيبا و ديدني احداث شده است. پل ذکر شده كه در مسير شاهراه ارتباطي ميانه –اردبيل واقع شده؛ امروزه بشدت در معرض تهديد و تخريب, هم از سوي غارتگران ميراث فرهنگي و هم در اثر عوامل جوي و محيطي است به خصوص كه در صورت احداث سد در دست مطالعه پير تقي اين پل به زير آب خواهد رفت.

قيز كورپي­سی در ۴ كيلومتري جنوب غرب روستاي افشار بخش فيروز شهرستان كوثر از توابع استان اردبيل و در مختصات جغرافيايي و به فاصله­ خط مستقيم ۳۶ كيلومتري شهر ميانه، ۱۵ كيلومتري شهر باستاني فيروزآباد ( امروزه روستايي به همين نام در محل شهر باستاني واقع مي­باشد ) و ۳۲ كيلومتري پل قيز كورپي­سي ميانه قرار دارد. قزل اوزن در محدوده­ي پل، باريك و كم عرض بوده و داراي پيچ و تاب­ هاي تند بسياري است. در اين قسمت رود قزل اوزن از ميان كوههاي مرتفع ودره­اي عميق جريان دارد.

استان اردبيل، شهرستان كوثر، بخش فيروز، روستاي افشار ، دره قزل اوزن، قيزكورپوسي۴ كيلومتري جنوب غرب روستاي افشار

ـ تاريخچه و وجه تسميه اثر:

قيزكورپي­سي به معناي پل دختر نام رايجي براي ناميدن پل­ها در منطقه­­ آذربايجان است مانند قيزكورپي­سي ميانه، مرند و … در ديگر جاهاي ايران نيز از نام دختر براي پل­ها به كرات استفاده شده مانند پل كرودختر ايلام و لرستان ، پل قلعه داود دختر ايذه، پل دختر دهدشت و… گذشته از پل، بسياري از قلعه­ ها نيز در شمال غرب ايران با نام دختر و پسر مانند قيز قالاسي گرمي، اوغلان قالاسي قره داغ و… ناميده شده است. بر اساس باورها و افسانه­ هاي رايج در منطقه ساخت چنين پل­ها و قلعه ­هايي در ارتباط با دختر و پسري مي باشد كه عاشق يكديگر بوده و فرد عاشق چنين بناهايي را جهت تسهيل در راههاي ارتباطي به معشوق و رفاه حال وي ساخته است. همچنين قيزكورپي­سي در برخي مكتوبات اداري شهرستان كوثر با نام پل پرده­ليس معرفي گرديده است.

پل قيز كورپي­سي داراي ۵ پايه­ نامتقارن با ابعاد و اندازه­هاي مختلف است. عرض پايه­ ها با توجه به ارتفاع دهانه­ ها، شيب زمين و به تبع آن حجم آب ورودي به هر كدام از دهانه­ ها محاسبه و تعيين گرديده است و از شمال شرقی به جنوب غربی پايه ­های پل عریض­ تر می­شود. به طوریکه اولين پايه از سمت شمال شرقي باریک­ترین پايه­ پل به عرض ۲۰۶ متر و بدون موج­ش کن می­باشد. چرا كه سطح آب رودخانه به ندرت و تنها در مواقع طغياني و فصل پرآب امكان رسيدن به اين پايه را دارد. لذا ايجاد موج­ش كن در پايه­ اول ضرورتي نداشته است. دومين پايه­ پل ( از سمت شمال شرقي ) به عرض ۸۶/۲ متر و داراي موج­ش كن هلالي شكل در جهت مخالف جريان آب رودخانه مي­باشد. دو پايه­ ذكر شده فاقد كانه يا كنو در قسمت فوقاني و حد­فاصل پايه و روگذر پل هستند. سومين پايه­ پل به عرض ۴ متر بوده و داراي موج­ش كن مثلثي شكل در جهت مخالف جريان آب مي­باشد. بدليل تخريب تاق دهانه­ پل در اين قسمت، بخشي از قسمت­هاي فوقاني پايه نيز آسيب ديده است. با اين همه آثار وجود كانه بر روي پايه­ سوم مشهود است. چهارمين پايه، بزرگترين پايه­ي پل و به عرض ۱۰/۵ متر مي­باشد. كه داراي دو موج­ش كن مثلثي شكل در جهت مخالف جريان آب و هلالي شكل در سمت موافق با جريان رودخانه است. با توجه به ابعاد و شكل پايه و موج­ش كن­ها اين پايه مهمترين پايه­ي پل محسوب مي­شود كه وزن تاق بزرگترين دهانه­ را متحمل شده و داراي يك كانه نيز مي­باشد. پنجمين پايه­ي پل با عرض ۳۰/۴ متر داراي يك موج­ش كن مثلثي شكل در جهت مخالف جريان آب مي­باشد. بر روي اين پايه نيز كانه واقع شده كه سالم­ترين كانه­­ي پل نيز هست. دو بخش انتهايي قيز كورپي­سي كه محل اتصال پل به برجستگي­هاي اطراف مي­باشد؛ با اشكال ذوزنقه­ اي و با مصالح سنگ و ملات آهك ساخته شده است. تمام پايه­ هاي پل و موج­ش كن­ها با مصالح سنگ سياه حاصل از برش­هاي ايجاد شده در بستر سنگي كف رودخانه و ملات آهك احداث گرديده است. بدين صورت كه بخش مياني پايه­ ها و موج­ش كن­ها به صورت لاشه­ و قلوه سنگ غوطه­ ور در ملات آهك مي­باشد و نماي­شان با سنگ­هاي سياه تراش خورده عموماً مكعب مستطيل شكل و به طور منظم ساخته شده ولي كاملاً به همديگر چفت و بست نشده­اند و به همين سبب درز حداكثر ۲ سانتي­متري مابين سنگ­هاي تراشيده شده با ملات آهك بند­كشي گرديده است. در نتيجه­  گذر زمان و فرسايش حاصل از برخورد آب به پايه­ ها در برخي قسمت­ها بندكشي­ هاي فوق شسته شده و آسيب ديده است. اين آسيب­ديدگي­ ها به خصوص در پايه­ سوم كه بيشتر از بقيه­ پايه­ ها در معرض برخورد آب رودخانه بوده؛ به چشم مي­خورد. همين عامل يعني برخورد مداوم آب به اين پايه باعث ريخته شدن قسمت­هايي از نماي سنگي گرديده و در دوره­هاي بعد اقدام به مرمت اين قسمت از پايه با استفاده از مصالح آجر و ملات آهك نموده­اند. پايه­ي يكم از سمت شمال شرقي و دو بخش ذوزنقه ­اي شكل, ابتدا و انتهاي پل در قسمت­هاي پي و هم سطح بستر سنگي عريض­ تر احداث گرديده و با افزايش ارتفاع به صورت پلكاني از عرض­ شان كاسته شده است. در احداث پايه­ ها و موج­ش كن­ها اصل قرينه­ سازی رعايت نگرديده و تمام تلاش معمار و سازندگان بناسنگ سياه و ملات آهك مهمترين مصالح ساخت پل قيز كورپي­سي است. در اين بنا آجر تنها در تاق­زني و نماي  بدنه­ پل به كار برده شده و با بررسي­هايي كه در اطراف محل پل انجام داديم به آثار كوره­ آجرپزي برخورد نگرديد. سازندگان پل در مواقعي كه نياز به حجم انبوهي از آجر جهت ساخت پل داشتند؛ اقدام به احداث كوره­ي آجرپزي در نزديكي پل مي­نمودند؛ مانند پل بيستون . اما از آنجا كه در ساخت قيزكورپي­سي به طور عمده از سنگ­هاي اطراف پل در پايه­ ها، بدنه و گذرگاه پل استفاده شده و لذا آجر در مقياس محدود بكار رفته و به نظر مي­رسد به جاي احداث كوره­ آجرپزي در محل، معمار آجر مورد نياز را از شهر باستاني فيروزآباد كه در فاصله­ ۱۵ كيلومتري پل واقع شده؛ تهيه نموده­ است.