برگی از دفتر زندگانی صدرا

محمد بن ابراهیم شیرازی ملقب به صدرالمتالهین و مشهور به‏ ملا صدرا در حدود سال 979 یا 980 هجری در شیراز دیده به جهان‏گشوده و بواسطه محیط خانوادگی خود كه از اقوام با نفوذ و ثروتمندفارس بودند و استعداد فوق‏العاده‏ای كه از همان اوان كودكی خود دارابوده از تحصیل و تعلیم شایسته‏ای برخوردار شده و همانند دیگران‏مراحل اولیه تحصیل را در مكتب خانه شروع كرده و پیش ملا احمدنامی به آموختن قرآن و صرف و نحو پرداخته و بعد از طی این‏مراحل، برای تكمیل تحصیلات خود عازم اصفهان كه در آن زمان‏مركزیت علمی و سیاسی ایران را داشته، گردید.

صدرالدین در اصفهان نخست نزد شیخ بهاءالدین عاملی(شیخ‏بهائی)به تحصیل علوم نقلی پرداخته تا به حدی كه به درجه اجتهادنائل گشته و از استاد خود به روش سنتی و معمول حوزه‏های دینی‏نقل حدیث می‏كرده است.

صدرالدین پس از طی مدارج عالی در علوم منقول به شاگردی‏میرداماد درآمده و رموز حكمت و فلسفه را در طول سالیانی چند درمحضر وی آموخته و به مراحل بلندی در میان همگنان خود نائل‏شده تا حدی كه استاد زبان به ستایش شاگرد گشوده و در یكی ازرباعیات خود در منزلت علمی وی سرود:

صدرا بگرفت فضلت اوج از گردون.

بر علم تو داده است‏خراج افلاطون.

در مسند تحقیق نیامد مثلت.

یك سر زگریبان طبیعت‏بیرون.

ملا صدرا بعد از تكمیل تحصیلات در رشته‏های متعارف آن‏روزگار كه در حقیقت مرحله اولیه از مراحل زندگانی وی را تشكیل‏می‏دهد، به علت مخالفت عده‏ای از علمای ظاهربین ناچار شده كه‏اصفهان را ترك گوید و برای تزكیه نفس و سیر و سلوك معنوی به قریه‏كهك در نزدیكی قم پناه برد.

مورخان و تراجم نگاران از اساتیدی كه راهبر ملا صدرا به علوم‏باطنی و تعلیمات صوفیانه باشد، گزارشی نداده‏اند و معلوم نیست كه‏وی از چه كسانی اصول عرفانی را آموخته است، اما قدر مسلم این‏است كه ورود به دریای بیكران عرفان و تصوف و ارائه معضلاتی ازاین علوم كه در جای جای نوشته جات ملا صدرا به چشم می‏خورد، بدون تعلیم و تعلم از اساتید فن میسور وی نبوده و اگر چه‏صدرالمتالهین جزو هیچ كدام از سلسله‏های صوفیه وارد نشده، ولی‏در آشنایی با عرفان و بالخصوص عرفان نظری محیی الدین بن عربی‏كه در آثار وی همانند كتابهای سیدر حیدر آملی رنگ تشیع به خودگرفته است، دست در دست استاد كار آزموده‏ای داشته است.

دوران خلوت گزینی و سلوك معنوی صدرالمتالهین كه دوره دوم‏از دوران زندگی وی را شامل می‏شود، هفت‏سال و بنابه قولی پانزده‏سال به طول كشید تا اینكه ملا صدرا در اثر ریاضات شرعی و عبادات‏عارفانه به شهود و كشف حقایق و علم حضوری نائل آمد.

همزمان با دوران خلوت گزینی، آوازه آخوند كم كم عالمگیرشده و به دنبال تاسیس مدرسه خان در شیراز و درخواست والی‏شیراز، ملاصدرا به وطن خود بازگشته و در مرحله سوم زندگیش تاپایان عمر به تعلیم و تدریس افكار و یافته‏های متعالیه خود اشتغال واهتمام ورزید.

صدرالمتالهین در كنار كارهای تحقیقاتی موفق شد شاگردان‏نامداری همچون فیض كاشانی، فیاض لاهیجی، حسین تنكابنی و...را در عرصه‏های مختلف علمی و فلسفی تربیت نماید كه هر كدام ازاین بزرگان در تاریخ علوم دینی و فلسفه و عرفان اسلامی، از جایگاه‏ویژه‏ای برخوردارند. ملا صدرا علی رغم مشاغل تدریسی و تالیفی ازعالمان زاهد و عابد روزگار خود بشمار می‏رفته و بر حسب گزارش‏تذكره نویسان در طول عمر خویش، هفت‏بار پیاده به زیارت حج رفته‏تا اینكه در سال 1050 قمری(1640میلادی) در بازگشت از هفتمین‏سفر خانه خدا در بصره به جوار حق تعالی شتافت.

منبع:

الفیلسوف الفارسى الكبیر، تالیف ابو عبدالله زنجانى، به‏كوشش و تصحیح: على‏اصغر حقدار

تاثیرمكتب فلسفی ملاصدرا بر متاخران

بعد از ملاصدرا اكثر فلاسفه اسلامی پیرو افكار و آرای متعالیه اوبوده و به اعتباری با ظهور و گسترش مكتب صدرایی «بسیاری ازمسائل مورد اختلاف مشاء و اشراق یا مورد اختلاف فلسفه و عرفان ویا مورد اختلاف فلسفه و كلام برای همیشه حل شده است‏».* وپیروان او در تلفیق و امتزاج شرع و استدلال و عرفان كوشیده وموجبات بالندگی و شكوفایی حكمت متعالیه را تا به امروز فراهم‏آورده‏اند.

به طور اجمالی می‏توان طبقات شارحان و مدرسان حكمت‏متعالیه را در ده طبقه كه رابطه استاد و شاگردی در بین آنان رعایت‏شده و افكار فلسفی صدرالمتالهین را تا زمان معاصر محفوظداشته‏اند، از فیض كاشانی تا علامه طباطبائی ترسیم كرد.

نزدیك به نیم قرن است كه فلسفه اسلامی وارد مرحله جدیدی‏شده است و نمایندگان آن در دوران معاصر بر پایه افكار اصلی‏صدرالمتالهین در مصاف با مسائل عصری، افق تازه‏ای را در عرصه‏فلسفه اسلامی و اوج معرفتی آن یعنی حكمت متعالیه گشوده و باگسترش مباحث فلسفی و نگاه تازه‏ای به مكتب صدرا، نظیر بحث ازتوابع مسائلی چون معرفت‏شناسی و علم حضوری، حركت جوهری‏و... «فلسفه نو صدرایی‏» را با اوصاف متمایزی از افكار سنتی فلسفه‏عرضه داشته‏اند. بیشترین حجم ابتكارات فلسفی این دوران از آن‏علامه طباطبائی و شاگردان ایشان است كه با اظهارات برهانی خویش‏بهترین سند زنده بودن فلسفه اسلامی به شمار می‏روند و آن را چونان‏هر جریان صحیح تعقلی دیگر در یافتن افق‏های فكری بدیع به پیش‏می‏برند.

مبدا معرفتی دوران جدید از حكمت متعالیه با نگارش كتاب‏«اصول فلسفه و روش رئالیسم‏» توسط علامه طباطبائی به وجود آمدكه به دنبال تحولات فكری حوالی دهه 1320 ه ش. و آشناییهای‏ابتدایی متفكران ایرانی نسبت‏به فلسفه غرب و ظهور فلسفه‏دانشگاهی از طرفی و گسترش افكار ماتریالیستی و لزوم مقابله فكری‏با این افكار از طرف دیگر، طرح این گونه مسائل جدید را در فلسفه‏اسلامی به عنوان یك مكتب پویا و زنده ضرورت بخشیده بود.

علامه طباطبائی با طرح مرتب مباحث فلسفی بر پایه رابطه‏منطقی بین آنها و طرح مسائل معرفت‏شناختی نوعی از رئالیسم‏انتقادی را كه دیدی تازه به كشف حقایق و امور واقع داشت، به منصه‏ظهور رسانید و با این كار خویش هم دوران جدیدی را در فلسفه‏اسلامی گشود و هم آن را وارد دیالوگ سازنده و گفتگوی روشمند بادیگر مكاتب فلسفی معاصر كرد.

به واسطه ارائه تازه‏ای از مسائل فلسفی، نزدیك به نیم قرن است‏كه طرح مباحث عقلانی در نوشتجات فلاسفه نو صدرایی با تمهیدی‏در تاریخ فلسفه، معرفت‏شناسی و امور عامه ( هستی شناسی) باتغییر شكل محسوسی والهیات به معنی اخص را در خود جای داده‏است و خبر گرفتن از پیشینه تاریخی مسائل فلسفی و توجه به سیرتاریخی آنها در كنار ارائه اصول موضوعه تازه‏ای از علوم جدیدنشسته است.

از طرف دیگر علم شناسی كه در دوران متاخر فلسفه اسلامی به‏واسطه غلبه و رشد ناموزون بحث‏های مربوط به الهیات، مغفول‏فلاسفه قرار گرفته بود، به دنبال وجود یافتن هستی شناسی كثرت‏گرا وبا دیدی هستی شناختی به تبیین عقلانی مسائل و موضوعات علوم‏جزئی چه در حیطه علوم تجربی و اجتماعی و چه در علوم اسلامی‏می‏پردازد و به این لحاظ است كه مسائل درون معرفتی فلسفه با زبان‏امروزی تكمیل و تنظیم تازه‏ای به خود گرفته است.

از دیگر مختصه‏های فلسفه نو صدرایی می‏توان به پیرایش نكات‏كلامی و عرفانی در بیان مسائل ناب فلسفی و عنایت‏خاص به شیوه‏برهانی در طرح مباحث آن اشاره كرد كه فلسفه را در مقام فلسفه وعرفان را در مقام عرفان و علم را در مقام علم قرار داده است و این امربا ارائه سبك نوینی در ادبیات فلسفی و ورود اصطلاحات تازه در آن‏كه حاكی از وجود مباحث جدیدی در میان فلاسفه مسلمان است‏به‏نحو بارز در كتب فلاسفه نو صدرایی به چشم می‏خورد.

پی نوشت:

* مرتضی مطهری، مجموعه آثار: 5/152.

منبع:

الفیلسوف الفارسى الكبیر، ابو عبدالله زنجانى، به‏كوشش: على‏اصغر حقدار

منابع نظریات ملاصدرا

در قرن دهم حكمت الهی به وسیله صدر المتالهین دگرگونیی‏یافت كه می‏توان آن را یك «جهش‏» در فلسفه اسلامی نامید. (1).

ملاصدرا بر پایه افكار فلاسفه و عرفای پیش از خویش و براساس تعالیم دینی كه در آیات الهی و روایات پیغمبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و ائمه‏اطهارعلیهم‏السلام آمده بود، موفق به پی‏ریزی مكتب فلسفی خود شده و آن را درمقابل نحله‏های فلسفی پیشین «حكمت متعالیه‏» (2) نامید.

استاد سیدجلال الدین آشتیانی درباره فلسفه ملاصدرا می‏نویسد:

«قبل از ملاصدرا بین متصدیان معرفت‏حقایق و محققان از اهل‏افكار و انظار و آرا و متخصصان در علوم حقیقیه از عرفا و مشایخ‏صوفیه، و فلاسفه مشاء و اشراق اختلاف نظر عمیق وجود داشت وهر یك از این فِرَق به اثبات طریقه خود و نفی ممشای(طریقه‌ی) دیگران‏می‏پرداخت... ملاصدرا به واسطه غور در كتب فلسفی اعم ازاشراقی و مشائی و تدرُّب(ژرف‌اندیشی) در علوم اهل كشف واحاطه بر ماثورات ‏واراده در شریعت‏حقه محمدیه و سیر كامل در افكار افلاطونیان‏جدید و قدیم و بالجمله اطلاع كافی از جمیع مشارب و افكار، خودمؤسس طریقه‏ای شد كه بر جمع مشارب و مآرب(اسلوب ها) فلسفی ترجیح‏دارد. افكار عمیق شیخ رئیس وسایر اتباع(پیروان) مشاء و آرای افلاطونیان‏جدید و تحقیقات عمیق و ژرف متصوفه، آرا و افكار حكمای‏اشراقی و رواقی در كتب تحقیقی او هضم شده است و سعه افكار وتحقیقات او همه را فرا گرفته...». (3).

بنابراین، منابع و مآخذ افكار آخوند را می‏توان در چهار مبدااساسی جستجو كرد كه عبارتند از:

1 - فلسفه مشاء و به خصوص افكار ابن سینا (370 - 428 ه) كه‏به صورت تركیبی از فلسفه یونان و آرای نو افلاطونی در میان‏اندیشمندان مسلمان منشا فلسفه مشائی اسلامی را تشكیل می‏داد.

2 - حكمت اشراق كه در قرن ششم به دست‏شیخ شهاب‏الدین‏سهروردی (549 - 587 ه) با انتقاد از فلسفه مشاء و بر پایه‏اندیشه‏های فلسفی حكمای ایران باستان به وجود آمده بود.

3 - مكتب عرفانی محیی‏الدین عربی (560 - 638 ه) كه‏دربردارنده جنبه‏های نظری یافته‏های شهودی بوده و شكل تكامل‏یافته‏ای از تصوف را عرضه داشته بود.

4 - تعالیم اسلام كه در منابع دینی به آنها اشاره شده و در حقیقت‏اساس حكمت را در میان مسلمانان تشكیل می‏دادند.

پی نوشت‌ها:

1- مرتضی مطهری، مجموعه آثار، جلد13، ص‏249، انتشارات صدرا.

2-  مراد از حكمت‏آمیزه‏ای از عرفان‏و فلسفه بر پایه آموزه‏های‏شیعی بوده كه‏معادل Theosophy است و در معنای عامتری از فلسفه متعارف به كار برده می‏شود.اساس این گونه از معرفت را می‏توان در عقاید باطنی دینی و آرای عرفا یافت كه‏نشات گرفته از تعالیم هرمسی (حكمت‏یمانیه) است. در میان فیلسوفان مسلمان قبلی،چه مشائی و چه اشراقی تاثیر نوشته‏های هرمسی از منابع فكری اولیه به شمار می‏رفته‏است، (برای اطلاع بیشتر رجوع كنید به: سه نمط آخر اشارات ابن سینا و اوائل حكمة‏الاشراق سهروردی); ملاصدرا نیز ذیل بحثی در گزارشی به حقیقت تعلیمات هرمس‏اشاره كرده و منشا آنها را اشراقات نورانی از عالم معقول می‏خواند (ر، ك: اسفار اربعه:2/60) با این حال توجه و ارائه اولیه تئوسوفی و تمایز حكیم الهی و شرافت وجودی‏آن از فیلسوف باحث، صوفی سالك و عالم دانا، را نخستین بار شیخ اشراق مورد تامل‏قرار داد (ر. ك: حكمة الاشراق، ص‏23 همراه با شرح علامه شیرازی).

3- مقدمه استاد آشتیانی بر «الشواهد الربوبیة‏» ملاصدرا، ص‏17 و 1، مركز نشردانشگاهی

منبع:

الفیلسوف الفارسى الكبیر، ابو عبدالله زنجانى، به‏كوشش و مقدمه مصحح: على‏اصغر حقدار

گذری بر آثار و تالیفات ملاصدرا

ملا صدرا همانند فیلسوفان دیگر از كثرت تالیف برخوردار بوده‏ و منظومه فلسفی خود را در شكل‏های موجز و مفصل در مكتوبات‏مختلفی به یادگار گذاشته است. تمامی نوشته‏های صدرا درباره‏الهیات فلسفی و امور عامه وعلم النفس بوده كه با نثری بسیار فصیح وروشن تحریر شده و نسبت‏ به آثار فلسفی كسانی چون میرداماد، برای‏خواننده سهل‏تر می‏نماید.

نوشته‏های ملا صدرا با توجه به محتوای آنها بدین شرح قابل‏بخش بندی است:

الف - نوشته‏های دینی*

1 - [رسالة فی] اثبات البارئ..

2 - اسرار الآیات و انوار البینات.

3 - تفسیر القرآن الكریم.

4 - حاشیه بر رواشح السماویة (میرداماد)..

5 - الحكمة العرشیة.

6 - خلق الاعمال.

7 - دیباچه عرش التقدیس (میرداماد)..

8 - شرح الاصول من الكافی.

9 - القضاء و القدر.

10 - [رسالة] الكفر و الایمان..

11 - المبدا و المعاد.

12 - متشابهات القرآن.

13 - المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الكمالیة.

14 - مفاتیح الغیب.

15 - الواردات القلبیة فی معرفة الربوبیة.

ب - نوشته‏های فلسفی:

1 - اتحاد عاقل و معقول..

2 - اتصاف الماهیة بالوجود.

3 - اجوبة المسائل الجیلانی.

4 - اجوبة المسائل النصیریة.

5 - اجوبة المسائل بعض الخلان.

6 - اكسیر العارفین فی معرفة الحق و الیقین.

7 - ایقاظ النائمین.

8 - التشخص.

9 - تعلیقات شرح حكمة الاشراق.

10 - تعلیقات علی الالهیات من الشفاء.

11 - حدوث العالم.

12 - الحشر.

13 - الحكمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة.

14 - سریان نور وجود الحق فی الموجودات.

15 - سه اصل.

16 - شرح الهدایة الاثیریة.

17 - الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوكیة.

18 - الرسالة القدسیة فی اسرار النقطة الحسیة.

19 - كسر اصنام الجاهلیة.

20 - لمیه اختصاص المنطقة بموضع معین من الفلك..

21 - المزاج..

22 - المسائل القدسیة.

23 - المشاعر.

24 - المعاد الجسمانی (زاد المسافر).

25 - الوجود..

ج - نوشته‏های منطقی:

1 - التصور و التصدیق.

2 - اللمعات المشرقیة فی المباحث المنطقیة.

تمامی نوشته‏های صدرا درباره‏الهیات فلسفی و امور عامه وعلم النفس بوده كه با نثری بسیار فصیح وروشن تحریر شده و نسبت‏به آثار فلسفی كسانی چون میرداماد، برای‏خواننده سهل‏تر می‏نماید.

د - نوشته‏های منحول و مشكوك:

گذشته از نوشته‏های بالا، در تحقیقات جدید صدرا شناختی‏عده‏ای از رسالات و مكتوبات قبلی را كه تصور می‏شد از صدرا باشد،منحول و مشكوك تشخیص داده و فهرست ذیل را اكثر محققان دررابطه با آثار ملا صدرا، منحول دانسته‏اند:

1 - اثبات شوق الهیولی للصورة.

2 - آداب البحث و المناظرة.

3 - [رسالة فی] اثبات واجب الوجود.

4 - [رسالة فی] اجوبة الاسئلة.

5 - الامامة.

6 - [رسالة فی] بحث المغالطات.

7 - [رسالة فی] بدء وجود الانسان.

8 - [رسالة فی] تجرید مقالات ارسطو.

9 - حاشیة انوار التنزیل.

10 - حاشیة رواشح السماویة.

11 - حاشیة الروضة البهیة.

12 - رساله فارسی.

13 - حاشیة شرح التجرید.

14 - [رسالة فی] رموز القرآن.

15 - شبهة الجذر الاصم.

16 - شرح حدیث نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله): خلق الله الارواح..

17 - طرح الكونین.

18 - [رسالة فی] الفوائد.

19 - القواعد الملكوتیة.

20 - [رسالة فی] المباحث الاعتقادیة.

21 - [رسالة] المسائل القدسیة.

غیر از آثار و تالیفاتی كه فهرست‏شدند، از ملا صدرا تعدادی‏مثنوی و رباعی باقی مانده كه بخشی از آنها به پیوست رساله سه اصل‏و بمناسبت چهار صدمین سالگرد تولد آخوند، به اهتمام سید حسین‏نصر منتشر شده‏اند.

همچنین سه نامه از ملا صدرا خطاب به استاد خود میرداماد بدست آمده كه یكی از آنها را استاد آشتیانی در شرح حال و آراءفلسفی ملاصدرا درج كرده‏اند.

پی نوشت:

* آثار و تالیفاتی كه در دو بخش دینی وفلسفی با علامت ( ) مشخص شده‏اند،حاكی‏از نوشتجات خطی ملا صدرا هستند كه تاكنون به چاپ مصحح نرسیده‏اند; ر. ك:كتابشناسی توصیفی ملا صدرا، علی اصغر حقدار، ص‏117، قم، 1375ش.

منبع:

الفیلسوف الفارسى الكبیر، ابو عبدالله زنجانى ، به‏كوشش و مقدمه مصحح: على‏اصغر حقدار