اﺻﻔﻬــﺎن، ﯾﮑــﻰ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾــﻦ ﮐﺎﻧﻮ نﻫــﺎى ﻓﺮﻫﻨﮕــﻰ ـ ﺗﻤﺪﻧــﻰ اﯾﺮان زﻣﯿــﻦ اﺳــﺖ ﮐــﻪ در ﺳــﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨــﻰ ﺧــﻮد ﻣﺒــﺪأ و ﻣﻨﺸــﺄ ﺑﺴــﯿﺎرى از ﺗﺤــﻮﻻت ﺑــﻮده اﺳــﺖ ﮐــﻪ ﺑﺮرﺳــﻰ ﻫــﺮ ﯾــﮏ از آنﻫــﺎ ﻣﻰﺗﻮاﻧــﺪ درﯾﭽﻪ ﻫــﺎى روﺷــﻨﻰ ﺑــﺮ ﺗﺎرﯾــﺦ اﯾــﻦ ﺳــﺮزﻣﯿﻦ ﺑﮕﺸــﺎﯾﺪ و از اﯾــﻦ ﻣﻨﻈــﺮ ﺑــﻪ ﻗﻄــﻊ و ﯾﻘﯿــﻦ در زﻣــﺮه ﻣﻬﻢﺗﺮﯾــﻦ ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪ ﻫﺎى ﺗﻤﺪﻧــﻰ اﯾــﺮان ﻗــﺮار دارد.
در ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎى ﮐﻨﻮﻧــﻰ، اﺻﻔﻬــﺎن ﭘــﺲ از ﺗﻬــﺮان و ﻣﺸــﻬﺪ، ﺳــﻮﻣﯿﻦ ﺷــﻬﺮ ﭘﻬﻨــﺎور و ﭘﺮﺟﻤﻌﯿــﺖ اﯾﺮان اﺳــﺖ و ﻫﻤﭽﻨــﺎن ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﮔــﺬر ﻫﺰار هﻫــﺎى ﺗﺎرﯾﺨــﻰ ﺗﻮاﻧﺴــﺘﻪ اﻫﻤﯿــﺖ و ﻣﻮﻗﻌﯿــﺖ اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺧــﻮد را در ﻣﻨﺎﺳــﺒﺎت ﺳﯿﺎﺳــﻰ، اﺟﺘﻤﺎﻋــﻰ و اﻗﺘﺼــﺎدى اﯾــﺮان ﺣﻔــﻆ ﻧﻤﺎﯾــﺪ. ﺟﺴــﺘﺠﻮ درﺑــﺎره ﻧﻘﻄــﻪ آﻏﺎزﯾــﻦ اﯾــﻦ ﺷــﻬﺮ، ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎﯾــﻰ ﻧﺎﮔﺰﯾــﺮ ﺑــﺎ اﻓﺴــﺎﻧﻪ ﻫﺎ دارد، ﺑﺮﺧﻰ «ﺗﻬﻤﻮرث»، ﺳــﻮﻣﯿﻦ ﭘﺎدﺷــﺎه ﺳﻠﺴــﻠﻪ ﺳــﺎل ۴۰۰۰ « ﭘﯿﺸــﺪادﯾﺎن» را ﺑﻨﯿﺎ نﮔــﺬار ﺷــﻬﺮ ﻣﻰداﻧﻨــﺪ و ﺑــﺮ ﻣﺒﻨــﺎى اﯾــﻦ ﻓــﺮض، ﻃــﻮل ﻋﻤــﺮ اﺻﻔﻬــﺎن ﺑــﻪ ﺑﯿــﺶ از ۶۰۰۰ ﺳــﺎل را ﺑــﺮاى اﯾــﻦ ﺷــﻬﺮ ﻗﺎﺋــﻞ ﻣﻰرﺳــﺪ، اﮔﺮﭼــﻪ ﮔﺮوﻫــﻰ اﯾــﻦ ﺗﺎرﯾﺨﭽــﻪ را ﻫــﻢ ﻧﺎﮐﺎﻓــﻰ داﻧﺴــﺘﻪ و ﻋﻤــﺮى در ﺣــﺪود ﻫﺴﺘﻨﺪ. در ﻃــﻮل اﯾــﻦ ﻋﻤــﺮ ﻃﻮﻻﻧــﻰ ﻋﻨﺎوﯾــﻦ ﻣﺨﺘﻠﻔــﻰ ﺑــﻪ اﯾــﻦ ﺷــﻬﺮ اﻃــﻼق ﺷــﺪه اﺳــﺖ ﮐــﻪ از آن ﺟﻤﻠــﻪ ﻣﻰﺗــﻮان ﺑــﻪ «ﮔــﻰ»، «ﮔﺎﺑﯿــﺎن»، «ﮔﺎﺑــﺎى» ﯾــﺎ «ﺗﺎﺑــﺎى»، «اﻟﯿﻬﻮدﯾــﻪ»، «ﺻﻔﺎﻫــﺎن»، «ﺻﻔﻮﯾــﺎن»، «ﺻﻔﺎﻫــﻮن»، «رﺷــﻮرﺟﻰ»، «ﺳــﭙﺎﻫﺎن»، «ﺳــﭙﺎداﻧﺎ»، «اﺳــﭙﻬﺎن» و اﺻﻔﻬــﺎن اﺷــﺎره ﮐــﺮد. در وﺟﻪ «ﺗﺴــﻤﯿﻪ »اﺻﻔﻬــﺎن اﯾــﻦ ِ«ﺳــﭙﺎﻧﻪ»، ﺷﻬﺮﺳــﺘﺎن، «ﮔﺒــﻰ»، ﻋﻘﯿــﺪه وﺟــﻮد دارد ﮐــﻪ اﯾــﻦ ﻧﺎﺣﯿــﻪ ازآﻧﺠﺎﮐــﻪ ﯾﮑــﻰ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾــﻦ ﻣﺮاﮐــﺰ ﮔﺮدآﻣــﺪن ﺳــﭙﺎه ﺳﺎﺳــﺎﻧﻰ از ﻣﻨﺎﻃــﻖ ﺟﻨﻮﺑــﻰ اﯾــﺮان ﺷــﺎﻣﻞ «ﺑﺨﺘﯿــﺎرى»، «ﻓــﺎرس»، «ﺧﻮزﺳــﺘﺎن»،«ﺳﯿﺴــﺘﺎن » و… ﺑــﻮده، ﺑــﻪ آن « اﺳــﭙﻬﺎن»ﻣﻰﮔﻔﺘﻨــﺪ ﮐــﻪ ﺑــﺎ ورود اﻋــﺮاب ﻣﺴــﻠﻤﺎن ﺑﻪﺗﺪرﯾــﺞ ﺑــﻪ «اﺻﻔﻬــﺎن» ﺗﻐﯿﯿﺮﯾﺎﻓﺘــﻪ اﺳــﺖ.
ﺷــﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾــﻦ اﺷــﺎره ﺗﺎرﯾﺨــﻰ ﺑــﻪ اﯾــﻦ ﺷــﻬﺮ را ﺑﺎﯾﺴــﺘﻰ ﻫﻢزﻣــﺎن ﺑــﺎ ﭘﺎدﺷــﺎﻫﻰ «ﮐــﻮروش» ﺑﺮﺷــﻤﺮد، در اﯾــﻦ دوره ﮔﺮوﻫــﻰ از ﯾﻬﻮدﯾــﺎن ﮐــﻪ در ﺟﺮﯾــﺎن ﻓﺘــﺢ «ﺑﺎﺑــﻞ» از ﺳــﻠﻄﻪ «ﻧﺒﻮﮐﺪﻧﺼــﺮ» آزادﺷــﺪه ﺑﻮدﻧــﺪ ﺑــﻪ اﯾــﺮان آﻣــﺪه و در ﻣﻨﻄﻘــﻪاى ﮐــﻪ اﻣــﺮوزه ﺷــﻬﺮ اﺻﻔﻬــﺎن در آن ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘــﻪ اﺳــﮑﺎن ﯾﺎﻓﺘﻨــﺪ. در ﺟﺮﯾــﺎن اﯾــﻦ اﻣــﺮ ﻧــﺎم «داراﻟﯿﻬﻮدﯾــﻪ» ﻣﺘــﺪاول ﮔﺸــﺖ. اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘــﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑــﺎ ﻫﺴــﺘﻪ اﺻﻠــﻰ و ﺑﺎﺳــﺘﺎﻧﻰ ﺷــﻬﺮ اﺻﻔﻬــﺎن ﮐــﻪ در آن زﻣــﺎن «ﮔــﻰ» اﻃــﻼق ﻣﻰﺷــﺪ ﭘﯿﻮﻧــﺪ ﭘﯿــﺪا ﮐــﺮد و ﻣﻨﻄﻘــﻪ وﺳــﯿﻊﺗﺮى را ﺷــﮑﻞ داد ﮐــﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨــﻮان «ﺟــﻰ ﺑﺎﺳــﺘﺎﻧﻰ» ﯾــﺎ «ﮔــﻰ»در ﺗﺎرﯾــﺦ از آن ﯾﺎدﺷــﺪه اﺳــﺖ.
اﺻﻔﻬــﺎن در ﺗﻤــﺎم ﻃــﻮل ﺣﮑﻮﻣــﺖ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸــﻰ و ﻧﯿــﺰ ﭘﺎرت ﻫــﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴــﺖ اﻫﻤﯿــﺖ ﭼﻨﺪاﻧــﻰ ﭘﯿــﺪا ﮐﻨــﺪ، ﭼﺮاﮐــﻪ ﺗﻤــﺎم ﺗــﻮان و اﻧــﺮژى اﻣﭙﺮاﺗــﻮرى اﯾــﺮان ﻣﻌﻄــﻮف ﺑــﻪ ﻣﺮزﻫــﺎ، ﺑﻪ وﯾــﮋه ﻣﺮزﻫــﺎى ﻏﺮﺑـﻰ و اﺗﺼﺎﻟــﻰ ﺑــﺎ روم ﺑــﻮد و ﻟــﺬا ﻣﻨﺎﻃــﻖ ﻣﺮﮐــﺰى ﺑــﺮاى ﭘﺎدﺷــﺎﻫﺎن ﭘــﺎرس و ﭘــﺎرت اﻫﻤﯿﺖ اﺳــﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﻰ ﻧﺪاﺷــﺖ. ﺗﻨﻬــﺎ در دوره ﺳﺎﺳــﺎﻧﯿﺎن اﺳــﺖ ﮐــﻪ ﺑــﻪ دﺳــﺘﻮر «ﯾﺰدﮔــﺮد اول»، اﺻﻔﻬــﺎن به ﻋﻨــﻮان ﯾﮑـﻰ از ۴ ﻣﻘــﺮ ﻧﻈﺎﻣــﻰ ﺳﺎﺳــﺎﻧﯿﺎن، ﺑــﺮاى ﮔﺮدآﻣــﺪن ﺳــﭙﺎه و آﻣــﻮزش ﺳــﺮﺑﺎزان و اﺳــﮑﺎن آنﻫــﺎ ﺑــﺮاى اﻋــﺰام ﺑــﻪ ﻣﻨﺎﻃــﻖ ﺟﻨﮕــﻰ ﻣﻮردﺗﻮﺟــﻪ ﻗــﺮار ﻣﻰﮔﯿــﺮد. اﺻﻔﻬــﺎن در اﯾــﻦ ﻣﯿﺎن از ﺟﻤــﻊ ﺳــﻪ ﻣﻘــﺮ ﻧﻈﺎﻣﻰ دﯾﮕــﺮ ﯾﻌﻨــﻰ «ﻣــﺮو»، «ﮔــﺮﮔﺎن» و «ﺗﯿﺴــﻔﻮن» ﺑــﻪ ﺳــﺒﺐ اﺳــﺘﻘﺮار وﻟﯿﻌﻬــﺪ داراى اﻣﺘﯿــﺎزات وﯾﮋه ﺗــﺮى ﻣﻰﺷــﻮد و اﯾــﻦ وﯾﮋﮔــﻰ را ﺗــﺎ ﭘﺎﯾــﺎن دوره ﺳﺎﺳــﺎﻧﻰ ﺣﻔــﻆ ﻣﻰﮐﻨــﺪ، ﺣﺘــﻰ در زﻣﺎنﻫﺎﯾﻰ ﮐــﻪ «ارﻣﻨﺴــﺘﺎن»، ﺗﺨــﺖ ﮔﺎه وﻟﯿﻌﻬــﺪ اﺳــﺖ، ﺑﺎزﻫــﻢ اﺻﻔﻬــﺎن ﻋﻨﻮان ﻣﻘــﺮ ﺧﺎﻧــﺪان ﺳــﻠﻄﻨﺘﻰ ﺑــﻪ ﺷــﻤﺎر ﻣﻰآﯾــﺪ.
ﺑــﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷــﻰ ﺳﻠﺴــﻠﻪ ﺳﺎﺳــﺎﻧﻰ ﺗﻮﺳــﻂ اﻋــﺮاب ﻣﺴــﻠﻤﺎن «اﺳــﭙﻬﺎن» ، در ﺳــﺎل ۲۳ ﻫﺠــﺮى ﺑــﻪ ﺗﺼــﺮف ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن درﻣﻰآﯾــﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒــﺎ در ﺳــﺎل ﻓﺮوﭘﺎﺷﻰ ﺑﻨــﻰ اﻣــﻮى ﺗﺤــﺖ ﻧﻔــﻮذ ﺷــﺪﯾﺪ ﺧﻠﻔﺎى اﻣــﻮى، ﺑــﺪون آﻧﮑــﻪ از ﺷــﮑﻮه ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻰ در آن ﺧﺒــﺮى ﺑﺎﺷــﺪ، ﺑــﻪ ﺣﯿــﺎت ﺧــﻮد اداﻣــﻪ ﻣﻰدﻫــﺪ.
اصفهان کانون توجه سیاسی در خلافت عباسی
ﺑــﺎ اﺳــﺘﻘﺮار ﺧﻼﻓــﺖ ﻋﺒﺎﺳـﻰ ﮐــﻪ ﻫﻢزﻣــﺎن اﺳــﺖ ﺑــﺎ آﻏــﺎز ﺟﻨﺒﺶﻫـﺎى آزادىﺧﻮاﻫﺎﻧــﻪ و اﺳــﺘﻘﻼل ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در دﯾﻠﻤــﺎن و ﺳﯿﺴــﺘﺎن، ﺗﻤﺮﮐــﺰ ﺧﻼﻓــﺖ ﻋﺒﺎﺳــﻰ ﺑــﻪ ﻣﺮﮐــﺰ اﯾــﺮان ﺑﯿﺶازﭘﯿـﺶ ﻣﻌﻄــﻮف ﺷــﺪ و ازاﯾﻦ رو اﺻﻔﻬــﺎن ﻣﺠــﺪدا ﮐﺎﻧــﻮن ﺗﻮﺟــﻪ ﺳﯿﺎﺳﻰ ﻗــﺮار ﮔﺮﻓــﺖ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاى ﺷــﺪ ﮐــﻪ ﻣﻨﺼــﻮر ﻋﺒﺎﺳــﻰ دﺳــﺘﻮر داد ﺗــﺎ ﮔﺮداﮔــﺮد ﺷــﻬﺮ ﺣﺼــﺎر ﻣﺴــﺘﺤﮑﻤﻰ ﺑﺴــﺎزﻧﺪ ﺗــﺎ از ﺷــﻬﺮ در ﺑﺮاﺑــﺮ ﻫﺠــﻮم اﻧﻘﻼﺑﯿــﻮن اﯾﺮاﻧــﻰ ﻣﺤﺎﻓﻈــﺖ ﻧﻤﺎﯾــﺪ. اﯾــﻦ ﺗﻤﻬﯿــﺪ اﮔﺮﭼــﻪ ﺗﻮاﻧﺴــﺖ اﺻﻔﻬــﺎن را ﻣﺪﺗــﻰ از ﮔﺰﻧــﺪ ﺣﻤــﻼت ﺷﻮرﺷــﯿﺎن ﺑﻪ وﯾــﮋه ﭘﯿــﺮوان «ﯾﻌﻘــﻮب ﻟﯿــﺚ» در اﻣــﺎن ﻧــﮕﺎه دارد اﻣــﺎ درﻧﻬﺎﯾــﺖ در ﺳــﺎل ۳۱۹ هجری قمری سپاهیان «ﻣﺮداوﯾــﺞ» ﺷــﻬﺮ را ﺑــﻪ ﺗﺴــﺨﯿﺮ ﺧــﻮد درآورده و آن را ﭘﺎﯾﺘﺨــﺖ آل زﯾـﺎر ﻗﺮاردادﻧــﺪ. ﭘﺲازاﯾـﻦ واقعه «رﮐﻦاﻟﺪوﻟــﻪ دﯾﻠﻤــﻰ» در سال ۳۲۷ قمری شهر را از تسلط آل زیار خارج ساخت و آنجا را به پایتختی خود برگزید.
ﺷــﮑﻮه اﺻﻔﻬــﺎن ﺗــﺎ ﻣﺪت ﻫــﺎ ﺣﻔــﻆ ﺷــﺪ ﺗــﺎ اﯾﻨﮑــﻪ در ﺟﺮﯾــﺎن ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻃﻮﻻﻧــﻰ ﺷــﻬﺮ در بهار ۴۴۲ هجری قمری به تصرف «ﻃﻐــﺮل ﺳــﻠﺠﻮﻗﻰ» درآﻣــﺪ و ﺣﺠــﻢ وسـﯿﻌﻰ از ﺗﺨﺮﯾــﺐ و ﮐﺸــﺘﺎر در آن ﺑــﻪ وﻗــﻮع ﭘﯿﻮﺳــﺖ. ﺑــﺎ ﻓﺮوﮐــﺶ ﮐــﺮدن اﻟﺘﻬــﺎب ﺗﺴــﺨﯿﺮ، « اﺑﻮاﻟﻔﺘــﺢ ﻣﻈﻔــﺮ ﻧﯿﺸــﺎﺑﻮرى» ﮐــﻪ از ﻃــﺮف «ﻃﻐــﺮل» ﺑــﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺻﻔﻬــﺎن ﻣﻨﺴــﻮب ﺷــﺪه ﺑــﻮد، روﻧــﺪ ﺑﺎزﺳــﺎزى ﺷــﻬﺮ را آﻏــﺎز ﮐــﺮد و ﺑــﺎ ﺻــﺮف ﻫﺰﯾﻨـﻪاى ﺑﺎﻟﻎﺑــﺮ ۵۰۰/۰۰۰ دینار شهر را به طرز با شکوهی از نو ساخت.
isfahan
ﻫﻤﭽﻨﯿـﻦ ﺑــﺮاى ﺗﺮﻏﯿــﺐ ﻣﺮدﻣــﻰ ﮐــﻪ در ﺟﺮﯾــﺎن اﺷــﻐﺎل اﺻﻔﻬــﺎن ﮔﺮﯾﺨﺘــﻪ ﺑﻮدﻧــﺪ، ﻗﺎﻧﻮﻧــﻰ را وﺿــﻊ ﮐــﺮد ﮐــﻪ ﺑــﺮ ﻣﺒﻨــﺎى آن ﺳــﻪ ﺳــﺎل از ﻣــﺮدم ﻫﯿــﭻ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗــﻰ ﮔﺮﻓﺘــﻪ ﻧﺸــﺪ. اﯾــﻦ ﺳﯿﺎﺳــﺖ ﺑــﻪ ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﺳــﺮﯾﻊ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒــﻪ اﺻﻔﻬــﺎن اﻧﺠﺎﻣﯿــﺪ و ﺑــﻪ ﻣﺮﺣﻠـﻪاى رﺳــﯿﺪ ﮐــﻪ «ﻃﻐــﺮل» ﭘﺎﯾﺘﺨــﺖ ﺣﮑﻮﻣﺘــﺶ را از رى ﺑــﻪ اﺻﻔﻬــﺎن ﻣﻨﺘﻘــﻞ ﮐــﺮد. ﮔﺴــﺘﺮش ﺷــﻬﺮ در زﻣــﺎن «آﻟــﺐ ارﺳــﻼن» ﻧﯿــﺰ اداﻣــﻪ ﯾﺎﻓــﺖ ﺗــﺎ ﺑــﻪ دوران اوج ﺧــﻮد در دوران «وزارت ﺧﻮاﺟــﻪ ﻧﻈــﺎم اﻟﻤﻠــﮏ ﻃﻮﺳــﻰ»، وزﯾــﺮ ﻣﻘﺘــﺪر درﺑــﺎر «ﻣﻠﮑﺸــﺎه» رﺳــﯿﺪ. اصفهان در اﯾــﻦ زﻣــﺎن ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﺷــﮕﺮﻓﻰ ﯾﺎﻓــﺖ و ﺟﻤﻌﯿــﺖ آن ﺑﻪﯾﮏﺑــﺎره ﺑــﻪ ﭼﻨــﺪ ﺑﺮاﺑــﺮ ﺳــﺎلﻫﺎى ﭘﯿــﺶ رﺳــﯿﺪ.
روﻧــﺪ رﺷــﺪ اﺻﻔﻬــﺎن در ﺗﻤــﺎم دوره ﺳــﻠﺠﻮﻗﻰ ﺗــﺎ دوران ﺻﻔﻮﯾــﻪ
روﻧــﺪ رﺷــﺪ اﺻﻔﻬــﺎن در ﺗﻤــﺎم دوره ﺳــﻠﺠﻮﻗﻰ ﺗــﺎ دوران ﺻﻔﻮﯾــﻪ ﮐــﻪ «ﺷــﺎه ﻋﺒﺎس ﺻﻔــﻮى» در سال ۱۰۰۶ هجری قمری دستور انتقال پایتخت را از قزوین به اصفهان صادر کرد،ﻣﺴــﮑﻮت ﻧﻤﺎﻧــﺪ. ﺑﺎاﯾﻦوﺟــﻮد اﺻﻔﻬــﺎن در ﻋﺼــﺮ ﺻﻔﻮﯾــﻪ اﺳــﺖ ﮐــﻪ ﻃﻼﯾﻰﺗﺮﯾــﻦ دوران ﺧــﻮد را ﺗﺠﺮﺑــﻪ ﻣﻰﮐﻨــﺪ و ﺑــﻪ ﺷــﮑﻮﻫﻰ ﻣﻰرﺳــﺪ ﮐــﻪ ﺑﻪﺣــﻖ ﻋﻨــﻮان «ﻧﺼــﻒ ﺟﻬــﺎن» را ﺑــﻪ دﺳــﺖ ﻣﻰآورد. ﺷــﺮح ﺷــﮑﻮه و زﯾﺒﺎﯾــﻰ اﺻﻔﻬــﺎن در آﺛــﺎر ﺑﺴــﯿﺎرى از ﺟﻬﺎﻧﮕــﺮدان، ﺳـﻔﺮاى اروﭘﺎﯾــﻰ، ﻧﻤﺎﯾﻨــﺪﮔﺎن ﺳﯿﺎﺳــﻰ ﮐﺸــﻮرﻫﺎ و ﻧﯿــﺰ ﺑﺎزرﮔﺎﻧــﺎن ﮐــﻪ ﮔﺬرﺷــﺎن ﺑــﻪ اﯾــﻦ ﺷــﻬﺮ اﻓﺘــﺎده اﺳــﺖ، ﺑﻪﺧﻮﺑــﻰ ﻣﺆﯾــﺪ اﯾــﻦ ﻧﮑﺘــﻪ اﺳــﺖ ﮐــﻪ اﺻﻔﻬــﺎن ﺑــﻪ ﮐﺎﻧــﻮن ﻓﺮﻫﻨــﮓ، ادب، ﺳﯿﺎﺳــﺖ، اﻗﺘﺼــﺎد و ﺗﻤــﺪن اﯾــﺮان ﻋﺼــﺮ ﺻﻔــﻮى ﺗﺒﺪﯾﻞﺷــﺪه اﺳــﺖ. ﻓﺮاﯾﻨــﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳــﺎز در اﯾــﻦ دوره ﺑــﻪ اوج ﺧــﻮد رﺳــﯿﺪ و ﻣﻌﻤــﺎرى اﯾﺮاﻧــﻰ ـ اﺳــﻼﻣﻰ ﺑﺴــﯿﺎرى از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫــﺎى ارزﻧــﺪه ﺧــﻮد را در اﯾــﻦ دوره ﺑﻨــﺎ ﮐــﺮد. ﺷــﻬﺮ درﻧﺘﯿﺠــﻪ ﺧﻮاﺳــﺖ ﭘﺎدﺷــﺎﻫﺎن ﻫﻨﺮدوﺳــﺖ و در ﺳــﺎﯾﻪ اﻗﺘــﺪار و ﺛــﺮوت اﻣﭙﺮاﺗــﻮرى ﺻﻔــﻮى ﺑــﻪ ﺷــﮑﻮﻫﻰ ﺑﺮﺟﺴــﺘﻪﺗﺮ از ﻗﺴــﻄﻨﻄﻨﯿﻪ دﺳـﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺗﻨﻬــﺎ در ﺳﺎﺧﺖ و ﺳــﺎز ﺑﻨﺎﻫــﺎ در اﯾــﻦ دوره اﺻﻔﻬــﺎن دارای ۱۳۷ کاخ،۱۶۲ مسجد،۴۸ مدرسه،۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان شد که به خوبی بیانگر شکوه آن می تواند باشد.
ﻫﺠــﻮم اﻓﻐﺎن ﻫــﺎ ﺑــﻪ اﺻﻔﻬــﺎن
ﻫﺠــﻮم اﻓﻐﺎن ﻫــﺎ ﺑــﻪ اﺻﻔﻬــﺎن ﮐــﻪ ﺑــﻪ ﺳــﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗــﻮرى ﺻﻔــﻮى اﻧﺠﺎﻣﯿــﺪ، ﻣﻮﺟــﻰ ﻋﻈﯿــﻢ از ﺗﺨﺮﯾﺐﻫــﺎ را ﺑــﻪ ﻫﻤــﺮاه آورد. اﯾــﻦ ﻣــﻮج درﻧﺘﯿﺠــﻪ ﺑﺎزﺳــﺎزى ﻫﺎى رخداده در ﻃــﻮل ﺣﮑﻮﻣــﺖ ﮐﻮﺗﺎ هﻣــﺪت »ﻧﺎدرﺷــﺎه« و ﭘــﺲازآن ﮐﺮﯾﻢﺧــﺎن زﻧــﺪ اﻧﺪﮐــﻰ ﻓﺮوﮐــﺶ ﮐــﺮد، اﻣﺎ ﺑــﺎ آﻏﺎز ﺳــﻠﻄﻨﺖ «ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦﺷــﺎه» و اﻧﺘﺼــﺎب «ﺿــﻞ اﻟﺴــﻠﻄﺎن» ﺑــﻪ ﺣﮑﻮﻣــﺖ اﺻﻔﻬــﺎن دوﺑــﺎره آﻏﺎزﯾــﺪن ﮔﺮﻓــﺖ و ﻋــﺰم اﯾــﻦ ﺣﺎﮐــﻢ ﻣﺴــﺘﺒﺪ و ﻧــﺎدان ﺑــﻪ ﺗﺨﺮﯾــﺐ ﺑﻨﺎﻫــﺎى ﺗﺎرﯾﺨــﻰ و اﺳــﺘﻔﺎده از ﻣﺼﺎﻟــﺢ آن ﻫــﺎ ﺑﺮاى ﺳــﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫــﺎى ﺟﺪﯾــﺪ، ﺻﺪﻣــﺎت ﺟﺒﺮان ﻧﺎﭘﺬﯾــﺮى ﺑــﻪ ﻫﻨــﺮ ﺑﺎﺷــﮑﻮه اﺻﻔﻬــﺎن ﻋﺼــﺮ ﺻﻔــﻮى وارد آورد ﮐــﻪ آﺛــﺎر آن ﻫﻨــﻮز ﻗﺎﺑﻞﻣﺸــﺎﻫﺪه و ﺑﺮرﺳــﻰ اﺳــﺖ. اﯾــﻦ روﻧــﺪ اﻟﺒﺘــﻪ ﺑــﺎ ﭘﺎﯾــﺎن ﺣﮑﻮﻣــﺖ «ﺿﻞ اﻟﺴــﻠﻄﺎن» ﻣﺘﻮﻗــﻒ ﻣﺎﻧــﺪ و ﺗــﺎ ﭘﺎﯾــﺎن ﻗﺎﺟﺎرﯾــﻪ ﺗﻨﻬــﺎ ﺑﻪﺻــﻮرت ﻣــﻮردى و ﺧــﺎص ﻣﻰﺗــﻮان ﺑــﻪ ﻣــﻮاردى اﺷــﺎره ﻧﻤــﻮد.
ﻓﺮوﭘﺎﺷــﻰ ﻗﺎﺟﺎرﯾــﻪ و اﺳــﺘﻘﺮار ﺳﻠﺴــﻠﻪ ﭘﻬﻠــﻮى ﻫﻢزﻣــﺎن ﺷــﺪ ﺑــﺎ ﺗﻮﺳــﻌﻪ ﺷــﻬﺮى اﺻﻔﻬــﺎن، ﺷــﮑﻞﮔﯿﺮى اﻧﺠﻤــﻦ آﺛــﺎر ﻣﻠــﻰ اﯾــﺮان و ﺛﺒــﺖ ﺑﺴــﯿﺎرى از ﺑﻨﺎﻫــﺎى ﺗﺎرﯾﺨــﻰ اﺻﻔﻬﺎن در ﻓﻬﺮﺳــﺖ آﺛــﺎر ﻣﻠــﻰ، ﻣﻨﺠــﺮ ﺑــﻪ اﯾﺠــﺎد ﻣﻮﺟــﻰ از اﻣﯿــﺪ ﺑــﻪ ﺑﺎزﺳــﺎزى و ﻣﺮﻣــﺖ اﯾــﻦ آﺛــﺎر ﺷــﺪ ﮐــﻪ ﺗﺎ ﭘﯿــﺶ از آن ﻗﺎﻋــﺪه و اﺻﻮﻟــﻰ ﻗﺎﻧﻮﻧــﻰ ﺑــﺮ آن ﻣﺘﺮﺗــﺐ ﻧﺒــﻮد.
اﮐﻨــﻮن اﺻﻔﻬــﺎن از رﻫﮕﺬار ﻣﺴــﯿﺮى ﻫﺰاران ﺳــﺎﻟﻪ از اقامتگاه اولیه قبیله «پرتاکن» به شهری ﻣــﺪرن و ﺑــﺰرگ ﺗﺒﺪﯾﻞﺷــﺪه ﮐــﻪ ﻣﻰﺗﻮاﻧــﺪ ﺑــﻪ ﺑﺴــﯿﺎرى از ﻧﯿﺎزﻫـﺎى ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ، ﻫﻨــﺮى، اﺟﺘﻤﺎﻋــﻰ و ﺻﻨﻌﺘــﻰ ﮐﺸــﻮر ﭘﺎﺳــﺦ ﺑﺪﻫــﺪ.
