ولادت امام زین العابدین علیه السلام

عطر ولادت
امام زین العابدین علیه السلام در تاریخ پنجم شعبان سال ۳۸ هجری قمری در شهر مدینه چشم به جهان گشود.
پدر بزرگوار امام زین العابدین، حضرت امام حسین علیه السلام امام سوم شیعیان جهان و مادر گرامی آن حضرت ـ چنان که مشهور است ـ شهربانو دختر یزدگرد آخرین پادشاه سلسله ساسانیان و از نوادگان انوشیروان است. او از بهترین زنان عصر خویش محسوب می شده است.
ماجرای ازدواج مادر امام زین العابدین علیه السلام
پس از شکست یزدگرد سوم و فتح ایران، شهربانو به مدینه آورده شد. چون خواستند وی را بفروشند. امیرمؤمنان علیه السلام آنها را از این عمل بازداشت و پیشنهاد فرمود که شهربانو به اختیار خود، شخصی را به همسری خویش انتخاب کند و مهریه او نیز از بیت المال پرداخته شود. شهربانو امام حسین علیه السلام را برگزید. امیرمؤمنان علیه السلام از این انتخاب بسیار خوشحال شد و فرزند خود امام حسین علیه السلام را به نکوداشت و احسان در حق وی بسیار توصیه کرد. ثمره این ازدواج، امام زین العابدین علیه السلام است.
ازدواج امام زین العابدین علیه السلام
امام زین العابدین علیه السلام با بانوی محترمی که کنیز بود، ازدواج کرد. این عمل ایشان به دنبال ازدواج پدرگرامیش امام حسین علیه السلام به منظور مبارزه با سنت غلطِ ازدواج نکردن با اسیران صورت گرفت، چون در آن زمان اهالی مدینه برای خود عار می دانستند که با کنیز ازدواج کنند و صاحب فرزند شوند. امام زین العابدین علیه السلام با این عمل خداپسندانه ـ که موجب حرمت و آزادی کنیزان می شد ـ موجب رواج این روش پسندیده در جامعه آن روز گردید.
القاب امام زین العابدین علیه السلام
امام علی بن الحسین علیه السلام دارای القاب بسیاری هستند که معروفترین آنها سجاد و زین العابدین است. مردم گوهرشناس و عارفان حق جو ـ آن هم نه تنها شیعیان بلکه همه کسانی که در دوران سیاه و خفقان آمیز آن زمان، در پی گوهری شب افروز بودند ـ ایشان را با القابی چون سید عابدان، پیشوای زاهدان، مهتر پرهیزگاران، امام مؤمنان، زیور صالحان و چراغ شب زنده داران می خواندند و این همه، نه از سر تملق طمع و غلو، بلکه از سر صدق بود. در واقع هر یک از القاب حضرت علیه السلام نشان دهنده کمال نفس، ایمان، تقوی و اخلاص ایشان و بیان کننده اعتقاد و اعتماد مردم به آن امام همام است.
ویژگی های امام زین العابدین علیه السلام
علی بن الحسین علیه السلام در کلیه صفات بارز انسانی و اخلاق و فضیلت در حد کمال بوده است. آن حضرت در زمان خویش عالی ترین، پارساترین، بردبارترین و محترم ترین افراد به شمار می رفته و دارای زبانی گویا و فصیح و برخوردار از اخلاق کریمه بوده اند. ایشان با مردم بسیار مهربان و نسبت به فقرا و نیازمندان بسیار بخشنده بودند. شخصیت آن حضرت چنان بود که دوست و دشمن را تحت تأثیر قرار می داد تا آنجا که یزید بن معاویه پس از «واقعه حرِّه» که دستور داد کلیه اهالی مدینه با وی بیعت کنند تنها امام زین العابدین علیه السلام را از این فرمان استثنا کرد.
نیکی و کمک پنهانی
امام زین العابدین علیه السلام پسرعمویی داشتند که گاه به آزار و اذیت امام می پرداخت. با وجود این، امام زین العابدین که از وضعیت علیه السلام مالی وی مطلع بود برای حفظ آبرو و حیثیت اجتماعی او، شبانه به صورت ناشناس به وی کمک مالی می کرد و مبالغی را در اختیار او می گذاشت. او که از این امر خبر نداشت از امام زین العابدین شکوه می کرد و به بدگویی آن حضرت می پرداخت که امام به او کمک نمی کند و به یاد او نمی باشد.
پناهگاه درماندگان و مأمن پناهجویان
در حمله وحشیانه سپاهیان بنی امیه به سرکردگی «شرف بن عقبه» به مدینه و قتل عام آن شهر، زنان و کودکانی که فرصت فرار نیافته بودند پناهگاه و مأمنی مطمئن تر از خانه امام زین العابدین علیه السلام نیافتند. از این رو تا پایان جنگ و عقب نشینی سپاه شرف بن عقبه در خانه آن حضرت ماندند. امام علیه السلام نیز از آنها پذیرایی کردند و حتی لباس مورد نیاز پناه آورندگان را در اختیار آنان قرار دادند.
تهجد و نماز شب حضرت
امام زین العابدین علیه السلام به عبادت، تهجد و نماز شب بسیار اهمیت می داد، به نحوی که در هیچ شرایطی، خواه مسافرت و غیر مسافرت آن را ترک نمی کرد. همین که پاسی از شب می گذشت از خواب بر می خاست، مسواک می زد، وضو می گرفت و به نماز می ایستاد، اگر در مسافرت نمازهای مستحبی روز را نتوانسته بود به جا آورد، آنها را در شب به جا می آورد. یکی از بستگان ایشان می گوید: هیچ گاه در شب برای او رختخوابی پهن نکردم. آن حضرت خواندن نماز شب را به سبب فضیلت بسیارش، همواره به اطرافیان سفارش می فرمود.
راه رفتن
امام زین العابدین علیه السلام هنگام راه رفتن با متانت، وقار و آرامش خاصی راه می رفت و بی آنکه کبر و غروری از خود نشان دهد چنان مستقیم القامه و بدون توجه به چپ و راست راه می پیمود که گویی بر فراز سرش مرغی نشسته است. دستهای خود را به جلو و عقب حرکت نمی داد و با سکون و آرامی به راه خود ادامه می داد.
عبادت و معرفت الهی
امام زین العابدین علیه السلام در معرفت و زهد و عبادت جای پدر بزرگوارش حضرت امام حسین علیه السلام را گرفته بود و ویژگی های آن حضرت از افکار، احساس، رفتار امام زین العابدین هویدا بود. در معرفت الهی چنان بود که هنگام وضو چهره اش تغییر می یافت و به زردی می گرایید، وقتی از آن حضرت، علت این تغییر را می پرسیدند می فرمود: می دانید پس از گرفتن وضو در محضر چه شخص با عظمتی حاضر می شوم!
نیکی پنهان
پاسخگویی به نیازهای ضروری افراد امری پسندیده و مورد تأکید اسلام است. امّا کمک به دیگران و رفع نیازهای مادی آنان نباید موجب لطمه به شخصیت و آبروی آن ها گردد. چنانکه رعایت این مهم را امام زین العـابدین بـه خوبی مدنظر داشتند آن حضرت در شبهـای تـاریک جهت یاری فقرا به راه می افتـاد و بـا انبانی بر پشت به در خانه های مستمندان می رفت و با صورت پوشیده به آنان نان و غذا و پول مرحمت می فرمود و ناشناس به خانه باز می گشت. این امر تا زمان رحلت حضرت ادامه داشت و با چشم از جهان فروبستن آن حضرت مردم دریافتند که کمک های شبانه از سوی آن حضرت بوده که در اختیار نیازمندان قرار می گرفته است.
رعایت مادر
با آن که امام زین العابدین علیه السلام از هر کس نسبت به مادر خود بیشتر احسان می نمود به نیکی رفتار می کرد، ولی اغلب از خوردن غذا با وی امتناع می کرد وقتی علت را جویا شدند و به وی گفتند شما که از هر کس بیشتر به مادر خود عشق می ورزید و به وی نیکی می کنید چرا از غذا خوردن با او خودداری می کنید. حضرت در پاسخ فرمود: من به خاطر ادب و احترام مادرم با آن بزرگوار غذا نمی خورم زیرا بیم آن دارم که لقمه ای دست برم که مادرم زودتر متوجه او شده و قصد خوردن آن را داشته باشد.
گرامی داشت دانش پژوه
امام زین العابدین علیه السلام برای علم و طالبان آن اهمیت خاصی قائل بود و در تجلیل آنها آمده، چون دانشوری بر وی وارد می شد می فرمود: آفرین بر کسی که به سفارش رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل کرده است. آن گاه می افزود طلب کننده و جویای علم و دانش از زمانی که از خانه خارج می شود به هیچ تر و خشکی قدم نمی گذارد مگر آن که همه آنها او را مورد تسبیح و ستایش قرار می دهند.
کمک پنهان به نیازمندان
امام زین العابدین علیه السلام هرشب به یکصد خانه سر می زد و به دست مبارک خود به درماندگان و مستمندانی که بخاطر آبرو و نجابت اظهار فقر نمی کردند، انفاق می کرد. ایشان خود به تنهایی و بدون کمک هیچ کس دیگر انبان غذا را بر پشت مبارک حمل می کرد و بین نیازمندان تقسیم می کرد تا مبادا کسی بجز خود وی از راز مردم محتاج و نیازمند با خبر شود و آبروی آنها به خطر افتد.
ذلت ناپذیری
در نزد انسان های بزرگ منش دستیابی به رفاه، اگر بر بهای ذلت پذیری و خوار شمردن باشد، هرگز روا و پذیرفته نیست. چنانکه امام زین العابدین علیه السلام می فرمایند: من دوست ندارم نعمت های بزرگ را به چنگ بیاورم در حالی که اندک ذلتی را در راه آن بر خویشتن هموار سازم.
ارزش کمک به نیازمندان
در اسلام کمک به نیازمندان و دستگیری از آنان، بسیار با اهمیت و ارزشمند شمرده شده است. در اهمیت کمک به همنوع و برطرف ساختن نیاز مردم، همین بس که امام زین العابدین علیه السلام قبل از آنکه به نیازمندی کمک نماید، نخست دست او را می بوسید. وقتی دلیل آن را می پرسیدند، می فرمود: این دست شخص نیازمند نیست که من می بوسم، بلکه در حقیقت دست خداست که بر آن بوسه می زنم. زیرا ارزش کمک به نیازمند چنان است که کمک قبل از آنکه به دست وی برسد، به دست خدا رسیده است.
جذبه امام زین العابدین علیه السلام
در منابع اسلامی آمده است کسی که از خدا بترسد و مرتکب معصیت او نگردد، خداوند خشیت و جذبه ای از وی در دل مردمان می اندازد که همواره تحت تأثیر آن قرار داشته باشند. در تاریخ آمده است که از زهری پرسیدند آیا تاکنون علی بن الحسین را ملاقات کرده ای؟ گفت: بله، او را دیده ام. آن گاه افزود، باید بگویم که به راستی کسی را با فضیلت تر از او ندیدم. به خدا سوگند کمتر کسی را می شناسم که بتواند محبت او را مخفی نگه دارد و یا اگر از دشمنان او باشد، قادر باشد دشمنی خود را نزد او آشکار سازد. شخصیت معنوی، عظمت روحانی و جذبه آن حضرت چنان بود که عبدالملک بن مروان قسم می خورد زمانی که علی بن الحسین بر من وارد شد، ترس و وحشت بدنم را به لرزه انداخت.
علم امام زین العابدین علیه السلام
امام زین العابدین علیه السلام در زمان خود، در دانش های مختلف سرآمد بود، به طوری که در تاریخ آمده است آنچه فقها و دانشمندان از علوم گوناگون از آن حضرت علیه السلام نقل کرده اند خارج از شمار است. ادعیه، مواعظ، احکام شرعی، تحلیل حوادث و وقایع و دیگر علوم، از جمله دانش هایی که حضرتش به جویندگان آنها، آموزش و انتقال دادند. گستره این علوم به قدری است که گفته شده اگر بخواهیم به شرح آنها بپردازیم دامنه وسیعی از مسائل دینی و علمی را در بر می گیرد.
شجاعت امام زین العابدین علیه السلام
امام زین العابدین علیه السلام در کلیه صفات و ویژگی های مثبت شخصیتی زبانزد عام و خاص بود. در این میان شجاعت و صلابت روحی، قوت قلب، جرأت و شهامت، از کمالات بارز ایشان به شمار می آید. به طوری که سخنان آن بزرگوار در پاسخ به گفته های عبیدالله سفّاک و خون ریز که حضرت را به مرگ تهدید می کند، دلیل روشنی بر شهامت و شجاعت و کرامت نفس آن امام همام علیه السلام به شمار می آید. امام علیه السلام قاطعانه خطاب به وی می فرماید: مرا تهدید به مرگ می کنی در حالی که نمی دانی شهادت برای ما، عادی، افتخارآمیز و مایه کرامت است نه موجب خفّت و ترس. هم چنین سخنرانی دلیرانه آن حضرت علیه السلام در برابر یزید و یادآوری سرانجام همراه با ذلت و خواری برای او، شاهد دیگری بر شجاعت و عزت نفس آن امام عظیم الشأن است.
شیوایی سخنان امام زین العابدین علیه السلام
سخنان امام سجاد در طول زندگی، به ویژه سخنرانیهای ایشان در راه کوفه، شام و مدینه، دلیل روشنی بر شیوایی گفتار آن حضرت است. نگاهی به صحیفه سجادیه و توجه به سخنان آهنگین و زیبا و ادبیات دل انگیز همراه با محتوای عمیق آن که حاوی لطایف و حقایق الهی و زندگی ساز است، همه بیانگر شکوه و عظمت روح آن بزرگوار و اندیشه برتر و نفس سلیم آن امام علیه السلام می باشد؛ به گونه ای که فصاحت کلام و بلاغت بیانات آن حضرت، در طول تاریخ، ادبای عرب را به شگفتی انداخته و محتوای آنها، اندیشمندان و خردورزان را به تأمل و تفکر واداشته است.
رفتار با حیوانات
امام زین العابدین علیه السلام نه تنها به انسان ها عشق می ورزید و همواره با آنان به نیکی و احسان رفتار می کرد که حیوانات نیز از رفتار انسانی و الهی آن حضرت بهره مند بودند. به طوری که ایشان با وجود سفرهای متعدد از مدینه به مکه، در هیچ یک از آنها حیوان بارکش خود را مورد صدمه قرار نداد و آن را مضروب نساخت و اگر حیوان به کندی حرکت می کرد، با اشاره به تازیانه ای که در دست داشت آن را وادار به راه رفتن می کرد؛ به نحوی که در طول بیست مرتبه سفر به حج حتی یکبار تازیانه ای بر بدن مرکب خود وارد نساخت.
روحانیت و جذبه امام زین العابدین علیه السلام
در تاریخ آمده است در مراسم حج هشام بن عبدالملک از فرط ازدحام جمعیت هرچه تلاش کرد تا خود را به حجرالاسود برساند و آن را زیارت نماید نتوانست. به ناچار به گوشه ای رفت و منتظر ماند تا جمعیت کمتر شود. در همین هنگام، ناگهان وی و اطرافیانش مشاهده کردند امام زین العابدین علیه السلام به قصد زیارت حجرالاسود پیش می آید و مردم برای آن حضرت راه می گشایند و او را به نشانه تجلیل به یکدیگر نشان می دهند و چشم ها به قصد نگاهی به آن چهره ملکوتی و روحانی، به سوی ایشان دوخته می شود. در این میان، شخصی از هشام پرسید: او کیست که این گونه مورد تکریم مردم و توجه آنان است. هشام که نمی خواست حقارت راه نیافتن به حجرالاسود را تحمل کند خود را به تجاهل زد و گفت: او را نمی شناسم، ناگهان «فرزدق» از میان جمعیت جلو آمد و با صدای رسا، اشعار معروف خود را در معرفی و تجلیل آن حضرت افشا کرد و عظمت شخصیت آن بزرگوار را بیش از پیش بر همگان نمایان ساخت.
تواضع و فروتنی امام زین العابدین علیه السلام
امام زین العابدین می کوشید با کسانی مسافرت کند که او را نشناسند تا مبادا کارهای آن حضرت را انجام دهند و اگر با آشنایان به مسافرت می رفت، شرط می فرمود که او نیز باید در کارها با آنها یاری رساند. روزی حضرت با عده ای ناشناس به مسافرت می رفتند. مسافران، در بین راه با شناختن حضرت، ایشان را در آغوش گرفتند و به تجلیل وی پرداختند و گفتند: ای پسر رسول خدا! شما قصد داشتید با ناشناس ماندن و جسارت احتمالی ما به شما، ما را دوزخی فرمایید؟! امام فرمودند: یک بار من با گروهی آشنا سفر می کردم، آنان برای خشنودی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیش از استحقاق من، با من به عطوفت و مهربانی رفتار کردند. از این رو برای جلوگیری از این گونه برخوردها سعی کردم نزد شما ناشناس بمانم.
راه های عبادت و پرستش خداوند
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: مردم به طرق مختلف خدا را پرستش می کنند. عده ای از روی بیم. این عبادت مخصوص بندگان و غلامان است و ناشی از ترس آن ها از مولای خود. گروهی از سر حرص و طمع خدا را پرستش می کنند و این، عبادت بازرگانان است. بالاخره دسته ای خدا را از روی اخلاص می پرستند و این عبادت، مخصوص بزرگ مردان و بزرگ زنان و آزادگان است.
ادب و متانت
حفظ ادب و متانت موجب فزونی حرمت اشخاص و بزرگداشت آنان می گردد. کسانی که ادب و وقار خود را حفظ نمی کنند، نگاه های تحقیرآمیز را به سوی خود جلب می کنند و خود را در نظر دیگران کوچک و حقیر جلوه می دهند. خنده بیجا یکی از چیزهایی است که سبب حقارت افراد و کاهش احترام آنان می شود چنان که امام زین العابدین می فرماید: هرکس بی مورد بخندد از علم و وقار و ادب او کاسته می شود.
امر به معروف و نهی از منکر
یکی از عوامل مهم پیشگیری از وقوع جرایم، کجروی های اجتماعی و قانون شکنی در سطح جامعه، برقراری نظام نظارت و کنترل اجتماعی مؤثر است. با این کار آحاد جامعه به طور طبیعی تحت مراقبت یکدیگر قرار می گیرند و سازگاری اجتماعی به وجود می آید. این امر در اسلام تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است. در صورتی که مردم از این مسئولیت اجتماعی سرباز زنند هر جامعه دچار فساد و گرفتار ناامنی، تجاوز و ستم می شود. چنان که امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: کسی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند مانند کسی است که قرآن را به کناری نهاده و به آن عمل نکند، این گروه به ترس، ستم، کینه توزی و سرکشی گرفتار می شوند.
اجر صابران
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: در قیامت به صابران خطاب می شود که به سوی بهشت روید. گروهی از ملائکه علت بهشتی شدن آنها را می پرسند. آنان در پاسخ می گویند: ما در دنیا صبر پیشه کردیم. ملائکه می پرسند: صبر شما در چه حد بوده است؟ بهشتیان گویند: بر اطاعت خداوند جسور بودیم و از معصیت و گناه در برابر او دوری می جستیم. آن گاه به آنان می گویند: وارد بهشت شوید که بهشتِ نعیم جای نیکوکاران است.
کتب و آثار امام زین العابدین علیه السلام
از امام زین العابدین علیه السلام احادیث بسیاری در بیان احکام الهی و شیوه های زندگی به یادگار مانده است. ایشان دو اثر ارزنده نیز به نام های «صحیفه سجادیه» و «رساله حقوق» دارند که دریایی است از حقایق الهی، مکارم اخلاقی و معارف انسانی و عمدتا در قالب دعا بیان شده است. رساله حقوق مشتمل بر حقوق متقابل افراد با یکدیگر، و نیز حق خداوند بر آنان و حقوق اعضا مختلف بدن است.
حقوق متقابل خداوند و بندگانش
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق خداوند بر بندگانش می فرمایند: حق بزرگ خداوند بر تو این است که در برابر آفریدگار خود متواضع و فروتن باشی، و در برابر او سر پرستش فرود آوری، برای او شریکی قرار ندهی، و کارهایت را با خلوص نیّت انجام بدهی. حضرت علیه السلام در ادامه می فرمایند: متقابلاً تو نیز در دنیا و آخرت مستحق پاداشی و خداوند آنچه را دوست داشته باشی به تو خواهد بخشید.
حق زبان
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق زبان بر انسان می فرمایند: حق زبان این است که از بیان سخنان نسنجیده خودداری کنی و آنرا به نیکی عادت دهی و مؤدبانه با آن سخن گویی، به هنگام ضرورت و نیاز از آن بهره جویی، و از پرگویی و گفتار بیهوده و سخنان ناروا و خطرساز پرهیز نمایی. زبان هر شخص، گویای میزان عقل اوست. زیبایی معنوی و درونی افراد به عقل آنان است، هم چنان که جمال و زیبایی ظاهری اشخاص به زبان آنان است.
حق گوش
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق گوش بر انسان می فرمایند: حق گوش این است که با آن سخنانی را به قلب و درون خود راه دهی که آن را به خیر و نیکی وا دارد، و اخلاق و سجایای پاک را در او به وجود آورد، زیرا قلب و درون چون شهری است که مفاهیم و معانی برای انجام اعمال نیک و بد، از دروازه همان گوش، بدان راه می یابد.
حق چشم
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق چشم بر انسان می فرمایند: حق چشم این است که آن را از هرچه ناروا است بپوشانی. و از نگاه های بیهوده و مبتذل باز داری. آن را جز برای مواضعی که درس عبرت است یا بر علم و فضیلت انسان می افزاید به کار نگیری.
حق پا
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق پا بر انسان می فرمایند: حق پا این است که هرگز آن را در راه حرام ننهی و هرگام که به وسیله او بر می داری، مواظب باشی تو را به ذلّت و خواری نیفکند و به وادی نیستی و مرگ نکشاند، زیرا با پا است که می توانیم در راه خیر یا در طریق شرّ گام برداری.
حق دست
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق دست بر انسان می فرمایند: حق دست این است که در امور حلال گشاده دست باشی با آن واجبات الهی را به جای آوری آن گاه می فرمایند: اگر رضا و خشنودی خدا را در نظرگیری و فزونی مال را با عقل و فضیلت همراه سازی به پاداش نیک آخرت دست خواهی یافت.
حق شکم
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق شکم بر انسان می فرمایند: حق شکم بر تو این است که آن را ظرف حرام چه کم و چه زیاد قرار ندهی و از حلال نیز به اندازه اش پرکنی نه چندان کم خوری که موجب سستی و ضعف جسمانی و سبب کسالت تو گردد و نه چندان زیاد مصرف کنی که موجب تن پروری، جهل و سبب بازداشتن تو از کار و کوشش و کسب علم شود، زیرا پرخوری موجب سفاهت و نادانی می شود و تو را از انجام امور انسانی و کرامت نفس باز می دارد و انصاف و مردانگی را از تو دور می سازد.
حق نماز
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق نماز بر انسان می فرماید: حق نماز بر تو این است که بدانی نماز تو را به درگاه الهی رهنمون می سازد و به وسیله آن به خدا تقرب می جویی. بدان که به هنگام نماز در پیشگاه خداوند ایستاده ای. حضرت در ادامه می فرمایند: به هنگام نماز فروتن باش و خود را در حیطه خشیّت الهی بدان. در عین حال با امید به عفو و کرامت الهی، با خشوع و آرامش و وقار به راز و نیاز با خداوند متعال بپرداز و از او آمرزش بخواه.
حق معلم و استاد
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق معلم بر انسان می فرماید: حق معلم و استاد بر تو این است که در تعظیم و تکریم او بکوشی و محضر او را محترم بشماری و به سخنان او به نیکی گوش دهی و با گشاده رویی و آزاد منشی و در کمال ادب و احترام در درس و مجلس او وارد شوی و هرگز صدای خویش را در محضر او بلند نکنی. آنگاه می فرمایند: هیچ وقت در مجلس او با دیگران سخن نگو و خاطر او را از این رفتار نرنجان.
حق همسر
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق همسر می فرمایند: حق همسر بر تو این است که بدانی خدای متعال او را سبب آرامش و مصاحبت تو قرار داده و قدر این نعمت بزرگ الهی را که بر تو ارزانی داشته بدانی، او را گرامی بداری و با تکریم و نرمی و ملاطفت با وی رفتار کنی. حضرت در ادامه می فرمایند: هرچند تو نیز نسبت به او دارای حقوقی هستی ولی بر تو لازم است که با رأفت و مهربانی با او رفتار کنی و در تهیه خوراک و پوشاک او به نیکی اقدام نمایی.
حق نیکوکار
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق کسی که به فردی نیکی و احسان کرده است می فرمایند: حق کسی که به تو احسان و نیکی کرده این است که او را سپاس گویی و احسانش را از یاد نبری و همواره از او به نیکی یاد کنی و به درگاه خدا خالصانه برایش دعا نمایی. و بدین وسیله از او در نهان و آشکار قدرشناسی کنی و حتی الامکان در جبران احسان و نیکی وی بکوشی.
حق همسایه
امام زین العابدین علیه السلام در مورد حق همسایه می فرمایند: حق همسایه بر تو این است: زمانی که در خانه نیست از خانه او محافظت نمایی و زمانی که حضور دارد با اکرام و احترام با وی رفتار کنی و در همه حال به کمک و یاری او بپردازی. از عیب جویی و کاوش برای پی بردن به اعمال وی خودداری کن و اگر رفتار سویی از وی مشاهده کردی آن را پوشیده دار و هرگز نگاه ناروا به خانواده او نیانداز.
پرهیز از دروغ گفتن
دروغ گفتن موجب سلب اعتماد از فرد دروغگو می شود و اگر این پدیده در سطح جامعه رواج پیدا کند جامعه دچار بی اعتمادی وسیع می گردد به گونه ای که زندگی در چنین جامعه ای مشکل و دچار تنگنا می شود، فریب و نیرنگ در آن رایج می گردد، و دل نگرانی و اضطراب عمومی بر آن حاکم می شود. از این رو در اسلام، حتی از دروغ گفتن به شوخی و نیز دروغهای کوچک نهی شده است. چنان که امام زین العابدین علیه السلام می فرمایند: از دروغ گفتن، چه کوچک و چه بزرگ، جدی یا شوخی بپرهیزید. زیرا دروغ کوچک باعث می شود شخص بر دروغ بزرگ بی پروا گردد.
موجبات خواری و اسباب محبوبیت و بزرگواری
امام زین العابدین علیه السلام در سخنانی در مورد موجبات خواری انسانها و اسباب بزرگواری آنان می فرمایند: درخواست و طلب نیاز از مردم، انسان را به خواری و ذلت می کشاند و حیا و وقار را کم می کند و خود نوعی فقر و نداری است و کسی که از مردم حاجتی نخواهد فردی بی نیاز و غنی است. هرکس عملش نیکوتر باشد نزد خدا محبوب تر است. حضرت آن گاه می فرمایند: آن کس که دارای سعه صدر و خلق نیکو باشد به خدا نزدیکتر است. پسندیده ترین شما نزد خداوند کسی است که سعی و تلاش او برای بهبود وضع زندگی خانوادگی اش بیشتر باشد. بدانید که گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزگارترین شماست.
هم نشینان بد
امام زین العابدین علیه السلام به یکی از فرزندانش می فرمایند: با دروغگو همنشین نشو، که چون سراب است. دور را نزدیک و نزدیک را دور به تو می نمایاند. با فرد فاسق و بدکار همراه و دوست نشو، که تو را به لقمه ای یا کمتر بفروشد. با فرد بخیل رفیق و هم صحبت نشو، که او تو را در هنگام نیاز تنها می گذارد. با فرد فرومایه و نادان طرح دوستی نریز، که وی می خواهد به تو سود رساند ولی زیان می زند و بالاخره با کسی که با بستگان و فامیلش قطع ارتباط کرده است دوست نشو، که خداوند او را در قرآن نفرین کرده است.
انسان کامل
امام زین العابدین علیه السلام طی سخنانی ارزشمند، در مورد شخصی که دین و معرفت دینی اش کامل است می فرمایند: شخص مسلمان، وقتی معرفت و دینش کامل است که سخنی را که برایش مفید نیست، ترک گوید و کمتر به بحث و جدل بپردازد، و بردبار و شکیبا و خوش خلق باشد.
نیک بختی دائمی
آیا انسان می تواند همیشه موفق و نیکبخت باشد و احساس رضایت خاطر کند؟ امام زین العابدین علیه السلام در پاسخ به این سؤال می فرمایند: ای فرزند آدم! پیوسته خیر و نیکبختی با تو همراه است به شرط آنکه از موقعیت ها و شرایط پیش آمده درس گیری و به خود پند دهی و به حساب خود رسیدگی کنی و خویش را مورد حسابرسی قرار دهی. ترس و خشیت الهی را شعار خود سازی، و به تقوی و پرهیزگاری آراسته گردی.
راه نجات مؤمن
امام زین العابدین علیه السلام سه چیز را موجب نجات مؤمن در دنیا و آخرت می دانند. تسلط بر زبان و خودداری از بدگویی و غیبت؛ واداشتن خود به انجام دادن اموری که موجب سود و نفعی در دنیا و آخرت گردد؛ گریان بودن بر گناهان.
دعای امام سجاد علیه السلام در عذرخواهی از تقصیر در حقوق بندگان
بارالها! من در پیشگاه تو عذر می خواهم از مظلومی که در حضور من به او ستم رسیده و من او را یاری نکرده ام و از احسانی که درباره من انجام گرفته و شکر آن را به جا نیاورده باشم و از بدکرداری که از من عذرخواسته، و من عذرش را نپذیرفته باشم و از فقیری که از من خواهشی کرده، و من او را ترجیح نداده باشم و از حق مؤمنین که بر ذمّه ام مانده و آن را نپرداخته باشم و از عیب مؤمنی که بر من پدید شده و آن را نپوشانده باشم و از هر گناهی که برایم پیش آمده و از آن دوری نکرده باشم. پس بر محمد و آلش رحمت فرست و پشیمانیم را به لغزشهایی که به آن دچار شده ام و تصمیم بر ترک گناهانی که برایم پیش آید توبه ای قرار ده که برای من موجب محبت گردد.
مراعات دوست و همنشین
امام صادق علیه السلام می فرمایند: مردی نزد امام زین العابدین علیه السلام آمد و گفت: شخصی به شما نسبت های ناروا داده و شما را گمراه و بدعت گذار نامیده است. حضرت به وی فرمود: تو حق دوست و همنشینی با او را مراعات نکردی و گفتار او را برای من نقل کردی. حق مرا نیز از بین بردی، زیرا سخنی از برادر دینی ام گفتی که من آن را نمی دانستم. هر دو خواهیم مُرد و در روز قیامت از تو سؤال خواهد شد که چرا غیبت برادر خود را کرده ای. از غیبت بپرهیز که غیبت غذای سگ های جهنم است. بدان کسی که زیاد عیوب مردم را به زبان می آورد، دلیل آن است که عیب های خودش را در مردم جست و جو می کند.