اول
آبان سالگرد شهادت سيد مصطفي خميني است. مسير پرتلاطم سياسي و منش مبارزاتي آيت
الله سيد مصطفي خميني علاقه مندان تاريخ انقلاب را از پرداختن به جنبه هاي عاطفي،
علمي و اجتماعي زندگي آن مرحوم بازداشته است. متن ذيل گفت و شنودي ميان خانم دكتر
زهرا مصطفوي دختر امام راحل با مادر گرامي شان خانم خديجه ثقفي است كه طي آن همسر
محترم امام گوشه هايي از حيات فرزند شهيدش را بيان مي كند

چطور
اسم مصطفي را {براي فرزندتان} انتخاب كرديد؟

من
خيلي دوست داشتم كه نامش مصطفي باشد و نمي دانم آقا چه دوست داشتند، ولي من ايشان
را راضي كردم و گفتم كه چون نام پدرتان مصطفي بوده است، بسيار مناسب است و آقا هم
راضي شدند و اسمش را محمد گذاشتيم، لقبش را مصطفي و كنيه اش را ابوالحسن گذاشتيم،
ابوالقاسم نگذاشتيم كه هر سه مشابه حضرت رسول (ص ) نشود.

تولد او در چه تاريخ و در كجا بود؟

21رجب سال 1309 هجري شمسي قم در محله اي
نزديك عشق علي كه حالا خراب شده است و به آن الونديه مي گفتند. دومين خانه اي كه اجاره كرديم همين
خانه بود. اولين خانه را آقاي حاج سيد احمد زنجاني پيدا كرده بود كه شش ماه در آن
بوديم ، ولي به جهاتي كه نمي دانم صاحبخانه نمي خواست يا كرايه اش سنگين بود،
بيرون آمديم
.

درباره تحصيل او و مدرسه رفتن او توضيح دهيد.

مصطفي
خيلي دير زبان باز كرد و تا چهار سالگي فقط چند كلمه مي گفت. وقتي شش ساله بود او
را به يك مكتب در نزديكي منزل گذاشتيم كه خيلي در حرف زدنش تاثير داشت . هفت سالگي
به مدرسه موحدي رفت
. كسي هم به
درس خواندن او توجهي نداشت. اوايل، يعني تا كلاس سوم، گاهي من او را نگه مي داشتم
تا درس بخواند ولي بعد كه بزرگتر شد، اصلا نمي آمد تا درس بخواند فقط به دنبال
بازي بود و شبها مي آمد و مقداري نان و پنير و چاي مي خورد و مي خوابيد.

از شروع دوران طلبگي بفرماييد.

بعد
از آنكه شش كلاس درس خواند، ديگر به مدرسه نرفت، زيرا در آن زمان مرسوم اهل علم
نبود كه بچه ها را به دبيرستان بفرستند. به همين دليل مشغول تحصيل علوم طلبگي شد.
در هفده سالگي، آقا پيشنهاد كرد كه عمامه بر سر بگذارد و لباس روحاني بپوشد، البته
، او در اول خيلي رضايت نداشت . ولي آقا چند نفر از دوستان خود را دعوت كرد و در
مراسمي او را براي اين كار آماده كرد.
ظاهراً بعد از آن وقتي از منزل خارج
شده بود و دوستانش او را ديده بودند، به او تبريك گفته بودند و تشويقش كرده بودند. به اين ترتيب او هم بسيار به تحصيل
علاقه مند شد و در طلبگي به سرعت رشد كرد، به طوري كه معروف بود كه خوب درس مي
خواند و طلبه فاضلي شده است، تا كم كم كه بيشتر رشد كرد و خودش هم به مقامات علمي
رسيد، حوزه درس تشكيل داد و مدرس شد.

حالا
مقداري هم درباره ازدواج ايشان بفرماييد.

ازدواج مصطفي در 22 سالگي بود، يك وقت شايع شد كه ما با آقا
مرتضي حائري وصلت كرده ايم، به طوري كه مصطفي مي گفت: وقتي آقاي حائري از صحن حرم
بيرون مي آيد، رفقا مي گويند كه پدرزنت آمد. اين شايعه به گوش آقا رسيده بود و يك
شب آقا از من پرسيد كه دختر آقاي حائري را ديده اي ؟ من هم كمي توضيح دادم . آقا
گفت: چطور است اين دروغ را راست كنيم؟ گفتم كه هر طوري صلاح مي دانيد. فردا صبح هم آقا پيغام فرستاده بود و
ظهر آنها جواب داده بودند و باز آقا پيغام داده بود كه همان شب بروند براي صحبت .
بعد به ما خبر دادند كه مردها رفته اند و ما زنها هم بعداً رفتيم و قرار عقد
گذاشته شد.

اما در مورد فرزندان ؛ اولين فرزند آنها محبوبه بود كه مننژيت
گرفت و مرحوم شد، دومين فرزند حسين است كه معمم و جوان خوبي است و سومين فرزند
مريم كه دكتر شده است . چهارمين فرزند در جريان دستگيري هاي انقلاب سقط شد.

داستان زندگی تحصیلی او افت و خیز، کم ندارد. چه بارها ناچار شد به جبرِ شرایط درس را کنار بگذارد، اما در نهایت توانست خود را علاوه بر عنوان دختر امام )ره(، به عنوان کیی از اساتید برجسته دانشگاهی حوزه فلسفه، بشناساند کند.

دوران ابتدایی زندگی او در قم گذشت و آن گونه که خود تعریف می کند به خاطر جو حاکم بر آن شهر، تحصیلات ابتدایی را نزد دختری مکتب خانه دار می آموزد که به منزل امام )ره( می آید.چه در آن ایام رفتن دختر معممین و روحانیون به مکتب خانه صورت خوشی نداشته و برای این که گرد تهمت به دامان وی و خواهرانش ننشیند و از طرفی از تحصیل و دانش عقب نمانند، با خانمی مکتب دار صحبت می کنند تا در منزل به او و دیگر دختران امام درس بدهد. سیده زهرا مصطفوی تا 11 سالگی به همین منوال تحصیل می کند، اما با ازدواج دختر مکتب دار کلاس های خانگی تعطیل می شود.

اما این اتفاق باعث نمی شود که وی از ادامه تحصیل چشم بپوشد و بر همین اساس یک سری دروس را خود در منزل می خواند و از دختر همسایه نیز می خواهد به او زبان یاد دهد. در این میان از محضر امام )ره( نیز بهره برده و «جامع المقدمات » را می خواند. اما زمانی که زهرا مصطفوی به دنیا آمد، امام خمینی 38 ساله بود.

امام در آن ایام، طلبه ای جوان بود و در قم درس « اخلاق » می داد؛ کلاسهایی که در فیضیه قم مستمعین زیادی داشت و طرح دغدغه ها و دل نگرانی های امام در این جلسات، سبب شد رژیم پهلوی کلاس های درس او را به مدرسه ای کوچک انتقال دهد.

سیده زهرا مصطفوی آخرین دختر امام و پنجمین فرزند او در چنین شرایطی دیده به جهان گشود. به عبارت دیگر تولد او، مصادف شده بود با نخستین جرقه های انتقادی و سپس انقلابی پدرش. اندیشه هایی که سال ها در ذهن و ضمیر امام (ره( بود، در این سال ها ظهور و بروز کرد و همین مساله زندگی دختر کوچک امام را تحت الشعاع قرار داد. دختری که از بعد از پیروزی انقلاب تاکنون، بیش از دختران دیگر امام در صحنه سیاسی و رسانه ای حضور دارد و همین باعث شکل گرفتن برخی شایعات درباره ایشان شد که «اگر منع امام )ره( نبود او به صورت جدی وارد میدان سیاست می شد ». شایعه ای که البته او آن را بارها رد کرده است. گواه سخنانش نیز نقش آفرینی سیاسی در برخی مقاطع یک دهه اخیر است.

اما سیده زهرا مصطفوی بیش از آن که علاقمند به بازیگری در عرصه سیاست باشد، به تحصیل و تدریس علم و دانش پرداخت و ترجیح داد به سهم خود راوی تاریخ شفاهی زندگی، اندیشه ها و آرای امام )ره( باشد. روایتی که از حواشی کلیشه ای به دور است

اوج گیری فعالیت های انقلابی امام (ره) سبب می شود او موقتا درس را کنار بگذارد.

تبعید امام خمینی به عراق و ازدواجش هم مزید بر علت شده و درس و مدرسه را برای مدتی به حاشیه می برد. اما در 28 سالگی دوباره از نو شروع می کند؛ چنانکه خود تعریف می کند: «وقتی بعد از ازدواج به تهران آمدیم حدود 28 ساله بودم؛ رفتم ششم ابتدایی را گرفتم و تصمیم گرفتم که تا حد کنکور پیش بروم. متأسفانه چون آن سال خانم فرخ رو پارسا وزیر شدند، قدغن کردند که بنده کنکور بدم.»

فرخ روپارسا، نخستین نماینده زن مجلس شورای ملی بود. او درکابینه دوم و سوم امیرعباس هویدا، وزیر آموزش و پرورش بود.

اما مخالفت های او نیز نمی تواند زهرا مصطفوی را متوقف کند؛ چرا که وی شش سال بعد شبانه درس خوانده و دیپلم می گیرد و بعد در دانشگاه قبول می شود:

«بعد از گرفتن دیپلم رفتم رشته الهیات، البته به فلسفه هم علاقه داشتم، چون از بچگی هم همیشه به همه چیز اعتراض داشتم و سؤال میپرسیدم و این به دلیل این بود که ذهنیتی استدلالی داشتم. رشته من فلسفه صدرا است یعنی حکمت متعالیه. » حکمت متعالیه نام فلسفه ای است که ملاصدرا آن را تدوین کرد؛ در این مکتب فکری فلسفی علاوه بر حکمت مشا مولفه های دیگری نیز مورد توجه قرار گرفته و امروز بین مکاتب فلسفی بیشترین توجه را به خود جلب کرده است. مولفه دیگر این مکتب عرفان است. چه صدر المتالهین کوشیده مبانی عرفان و فلسفه را متحد کرده و با نزدیک کردن استدلال عقلانی و درک عرفانی، فلسفه ای مطابق با حقایق و مکاشفات عرفانی را پی ریزی کند.

مولفه دیگر حکمت متعالیه، استفاده از آیات و روایات و تدبر درکلام الهی و معصومین است یعنی آمیختن بحث های علمی و استدلال های فلسفی با کلام وحی. تحصیل سیده زهرا مصطفوی در این رشته سبب شد تا بالاترین مدارج علمی را طی کند؛ چنانکه وی بانوی برگزیده کشور در سال 90 شد و همچنین مدیریت گروه کلام و فلسفه دانشکده الهیات دانشگاه تهران را به عهده بگیرد. از وی مقالات متعددی در این باره منتشر شده است.

ازدواج و پس از آن...

سابقه آشنایی خانواده محمود بروجردی با بیت امام )ره(، به زمانی باز می گردد که حاج احمد بروجردی در اراک، همدرس امام

خمینی می شود. آن گونه که دختر امام )ره( تعریف می کند، امام)ره( تصمیم گیری درباره ازدواج را به خودش محول کرده بود. در سال 1340 زمانی که 19 ساله بوده ماجرای ازدواج او اوج می گیرد. وی آن زمان 4 خواستگار داشته است و محمود بروجردی پنجمین خواستگارش محسوب می شده است. زهرا مصطفوی نقل می کند: «خواستگاری داشتم که از تهران آمده بود؛ ظاهرش را دیده بودم خوب بود و از نظر اداری هم خوب بود. همان موقع امام به من گفتند که این هست و بروجردی هم هست و من گفتم که اگر قرار است شوهر کنم، خوب این یکی بهتر است. خیلی امتیاز داشتند و )امام( گفتند بسیار خوب اگر خودت می خواهی عیبی ندارد و قبول کردند .»

محمود بروجردی فرزند مرحوم حاج شیخ محمد حسین بروجردی و نواده مرحوم آیت الله حاج میرزا مهدی بروجردی بود. او نیز تحصیلات ابتدایی و متوسطه اش را در شهرستان قم گذراند و مقاطع لیسانس فوق لیسانس و دکترا را در دانشکده الهیات دانشگاه تهران سپری کرد. از سال 31 به تدریس در مقاطع گوناگون تحصیلی دبستان تا دانشگاه پرداخت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولیت هایی عهده دار شد. دکتر بروجردی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، به عنوان دبیر ادبیات و دینی، به ترویج معرف اسلامی پرداخته و فعالی تهای علنی سیاسی نداشت، اما در موارد زیادی کار انتقال پیا مهای خصوصی امام)ره( و علما به یکدیگر را انجام می داد.

وی در مناصب مختلفی از جمله مسئولیت در وزارت آموزش و پرورش، قائم مقام وزارت امور خارجه در کابینه شهید رجایی، قائم مقام وزارت ارشاد، ریاست پژوهشگاه علوم انسانی سفارت جمهوری اسلامی ایران در فنلاند و سرپرست مرکز بین المللی گفت و گوی تمدنها در دولت اصلاحات حضور داشت و همواره در جهت ایجاد ارتباط میان اندیشمندان و اهل فرهنگ و هنر با نظام اسلامی تلاش می کرد.

امام )ره( در مورد وی گفته بودند «که من از بچگی با محمود آشنایی دارم و به دیانت و شرافت او اعتقاد دارم. »آخرین داماد امام خمینی )س( که همواره به تواضع، مردمداری و خوش مشربی مشهور بودند، در هفتم اسفند 1389 پس از طی دور های بیماری، در بیمارستان لاله تهران دار فانی را وداع گفت. او هفت سال از زهرا مصطفوی بزرگ تر بود و در 27 سالگی با آخرین دختر امام )ره( ازدواج کرد و در مراسم عقد، داماد یک حلقه و یک دستبند به عروس هدیه داد.

حاصل این ازدواج دو فرزند به نام های لیلی و مسیح است. لیلی با کیی ازفرزندان آیت الله طباطبایی ازدواج کرده و دو دختر دارد و مسیح بروجردی دیگر فرزند زهرا مصطفوی و مرحوم دکتر بروجردی نیز از مدرسان خوشنام حوزه به شمار می رود.

کودتاچیِ بیت امام)ره(

آن گونه که زهرا مصطفوی در مصاحبه ای با «صدای خاطره » گفته، دوران کودکی پر شیطنتی داشته و بر همین اساس امام خمینی به وی لقب «کودتاچی» می دهد. او می گوید: «در منزل ما، امام آبگوشت دوست داشتند و بیشتر ناهارها غذا آبگوشت بود؛ من آبگوشت دوست نداشتم و چند وقتی که گذشت یک روزی گوشت کوبیده در دست من بود و امام هم وضو گرفته بودند و می آمدند بالا در منزل قم. من ناراحت بودم از اینکه باید آبگوشت بخورم و گوشت کوبیده را پرت کردم. گوشت کوبیده به دیوار چسبید و بشقاب پرت شد. به امام گفتم چه دلیلی دارد ما همیشه باید آبگوشت بخوریم؟ ما چند نفریم در منزل.

خب همه نظر بدهند که هر روز ناهار چه بخوریم. ایشان هیچ چیزی به من نگفتند و بعد به مادرم گفته بودند که هر روز بچه ها را جمع کن و هر روز غذا را به سلیقه یک نفر انتخاب کن. بعد به من گفتند که تو کودتا کردی و مادرم به من گفتند که حاج آقا به شما می گویند کودتاچی ». زهرا مصطفوی در جای دیگر تعریف می کند: « برادرم چون 10سال از من بزرگتر بودند، مایل بودند به ما دستور دهند و من هم بین بچه ها شیطنت خاصی داشتم و به همین دلیل ابا داشتم از اینکه دستوراتش را اجرا کنم.

یک روز به من گفت یک لیوان آب به من بده )امام هم نشسته بودند( گفتم: نمی خواهم. ناراحت شد و خواست مرا بزند که با حمایت امام )ره( فرار کردم. وقتی فرار کردم برادرم رو کرد به امام )ره( و گفت شما اینقدر به ایشان رو می دهید که به من اینطور بگوید. امام درجواب آقا مصطفی فرمودند امروز به خواهرت می گویی یک لیوان آب بده و فردا هم لابد می گویی کفشهای من را هم جفت کن.

شاید همین روحیه خاص وی است که باعث شده او نه تنها مدارج بالای علمی آن هم در رشته فلسفه را طی کند، بلکه سال ها به عنوان رئیس جمعیت ایرانی دفاع از فلسطین همچنین دبیر کل ا تحادیه بین المللی سازمان های غیر دولتی حامی فلسطین، ضمن بازخوانی موضوع فلسطین در آراء و اندیشه های امام )ره( به ضرورت حمایت از سنگرهای مقاومت در منطقه بپردازد و عمده توان خود را در این مسیر بگذارد.

سیده زهرا مصطفوی همچنین در قامت دبیر کل جمعیت زنان ایران، توان زنان نخبه سیاسی،علمی و فرهنگی را گردهم آورده است. شاید بتوان زندگی و آراء سیده زهرا مصطفوی را نمونه ای عینی از بخشی از نگاه امام خمینی )ره( به زنان دانست. نواندیش و روشنفکرانه که هنوز هم آن گونه که باید و شاید درک نشده است

گذری بر کارنامه

دکتر زهرا مصطفوی نام آشناترین دختر امام خمینی)ره( در عرصه سیاست و اجتماع است.

وی دبیر کل تشکل جمعیت زنان جمهوری اسلامی، دبیرکل جمعیت دفاع از ملت فلسطین و دکترای الهیات و عضو هیات علمی دانشکده الهیات )گروه کلام و فلسفه اسلامی( دانشگاه تهران است. زهرا مصطفوی که با مرحوم دکتر بروجردی ازدواج کرده دو فرزند به نام های لیلی و مسیح دارد. لیلی با یکی ازفرزندان آیت الله طباطبایی ازدواج کرده و دو دختر دارد که یکی از آنها با پسر محسن رضایی ازدواج کرده است. مسیح بروجردی دیگر فرزند زهرا مصطفوی و مرحوم دکتر بروجردی نیز هم اکنون درقم ساکن و از مدرسان خوشنام حوزه به شمار می رود .

مدرک تحصیلی:

دکتری تخصصی فلسفه وحکمت اسلامی از دانشگاه تهران در سال 1374

تجارب آموزشی:

تدریس فلسفه، منطق، کلام، مبانی تعلیم و تربیت در اسلام، فلسفه اخلاق ...

تالیفات:

مبانی فکری امام خمینی )ره( ترجمه شده

به زبان فنلاندی/، مترجم: جاکوهاهن آنتیلا

نوآوری های فلسفی صدر المتالهین

تأملات و تحقيقات پيرامون برخی مسائل

فلسفه و کلام

مبانی نظری اخلاق و تربيت اسلامی

شرح قواعد المرام

آب حیات در ظلمات

آوای محمدی رسولان

محصِّل افکار صدرالمتالهین

جستارهایی درباره فلسطین

فعالیت ها و مسئولیت ها:

رئیس و دبیرکل جمعیت دفاع از ملت

فلسطین

دانشیار دانشگاه تهران

دبیرکل اتحادیه بین المللی سازمانهای

غیردولتی حامی حقوق ملت فلسطین

دبیرکل جمعیت زنان جمهوری اسلامی

مدیر گروه فلسفه و حکمت اسلامی

مدیر مسئول فصلنامه ندا

عضو هیئت امناء جمعیت زنان خارطوم

عضو هیأت تحریریه فصلنامه ندا

عضو هیأت کنفرانس اسلامی

عضو هیأت تحریریه مجله )علمی- پژوهشی( متافیزیک، دانشکده ادبیات و علوم

انسانی دانشگاه اصفهان

اتخاذ تصمیمات خطیر در دوران هشت سال دفاع مقدس و رسیدگی به امور کشور، بر افزایش فشار جسمانی بر بنیانگذار انقلاب بی‌تأثیر نبودند تا اینکه وضعیت جسمی امام خمینی‌(ره) در خرداد 1368 به تدریج رو به وخامت رفت و با وجود تلاش جمعی از پزشکان متخصص و دعای مردم ایران، امام(ره) در ساعت 22 و 20 دقیقه روز شنبه سیزدهم خرداد 1368 به لقاء‌الله پیوست و شیفتگان خود را در سوگ فرو برد. مرحوم سید احمد خمینی، لحظه به لحظه بیماری در کنار پدر حضور داشت و دیگر فرزندان و زنده‌یاد خدیجه ثقفی، همسر امام(ه) نیز با صبر و استقامت همیشگی، این درد بزرگ را بر دوش کشیدند.

متن پیشِ رو به مرور خاطرات برخی از بستگان، نزدیکان، یاران و پزشکان امام خمینی(ره) درباره آخرین لحظات حیات ایشان می‌پردازد. این در حالی است که غالب خاطرات نزدیکان و بستگان امام همچون فاطمه طباطبایی تا پیروزی انقلاب پیش رفته و به همین جهت، اشاره‌ای به رحلت امام خمینی(ره) در کتاب خاطره وی نشده است. همچنین زنده یاد صادق طباطبایی که تاکنون دو جلد از خاطراتش به چاپ رسیده، موفق به اتمام خاطرات خود نشد و دار فانی را وداع گفت. مرحوم سید احمد خمینی نیز کتاب خاطره‌ای از خود برجای نگذاشته و تنها نکاتی کوتاه در آثار مرتبط با سالگرد رحلت امام(ره) مطرح کرده و مرحومه خدیجه ثقفی خاطراتی دردناک از لحظه فراغ، روایت کرده است.

از آنجا که رحلت رهبر بزرگ‌ترین انقلاب قرن بیستم فراموش ناشدنی است، به تورق خاطرات مرتبط با این موضوع پرداخته‌ایم.

اهل بیت امام(ره) و وداع با «روح‌الله»  

زنده یاد سید احمد خمینی در کتاب «دلیل آفتاب» می‌گوید: «روزهای آخر عمر ایشان، علی، پسرم که کودکی دو سه ساله بود و امام(ره) به او علاقه داشت، به دیدار ایشان آمد؛ امام(ره) او را از اتاق خود بیرون کردند؛ برای اینکه به غیر از خدا به هیچ کس توجه نکنند و مرا خواستند و سفارش مادرم را کردند و فرمودند که مادرت به جز خدا کسی را ندارد. مبادا بر خلاف میل او کاری انجام دهی. ساعت‌های آخر عمر ایشان من می‌دانستم که یکی دو ساعت دیگر، ایشان به خداوند می‌پیوندند. من می‌دانستم و دکترها ولی به هیچ کس نمی‌گفتم. جراتش را نداشتم. هر وقت به یاد سختی‌های جسمی که درد زیاد داشتند و همه‌اش صبر می‌کردند و آخ نمی‌گفتند می‌افتم، سخت متاثر می‌شوم.»

مرحومه خدیجه ثقفی در بخشی از خاطرات خود، روزهای تلخ بیماری امام خمینی(ره) را اینگونه روایت می‌کند: «آن روز صبح، فهمیه جان [دکتر زهرا مصطفوی] آمد. من در رختخواب استراحت می‌کردم. به من گفت در اتاق، مشغول جراحی امام(ره) هستند و تلویزیون مداربسته نشان می‌دهد. اگر مایلید با هم برویم. من از رختخواب بلند شدم و به اتفاق به بیمارستان رفتیم. در هال بیمارستان، احمد جان و آقای هاشمی رفسنجانی نشسته بودند. ما هم نشستیم... چند دقیقه بعد، آقای هاشمی گفت: «خوب است خانم‌ها تشریف ببرند، آقایانی در حیاط هستند که میل دارند داخل بیایند و عمل هم تمام شده است.» من از جا بلند شدم و به منزل آمدم اما فهیمه خانم نشست و گفت: من باید باشم. من به منزل آمدم اما بسیار ناراحت بودم و مرتباً جویای حال امام(ره) می‌شدم. بالاخره خبر آوردند که آقا به هوش آمده‌اند. عصر به دیدن آقا رفتم. پرسیدم: «حالتان چطور است؟» نگاهی پرغم به صورت من انداختند و هیچ جوابی ندادند و چشم‌هایشان را بستند. دو مرتبه صدایش زدم و گفتم: «آقا... آقا...» باز گوشه چشمی به من انداخت و نگاهی کرد. اما حرفی نمی‌توانست بزند و مجدداً چشم‌ها را روی هم نهاد. چند دقیقه بیشتر نتوانستم بمانم چون تعدادی از آقایان آمده بودند. روزهای دیگر هم هر روز رفتم اما صبح روز آخر وقتی او را دیدم، به من نگاهی کرد و گفت: «دعا کن بروم» و چشم هایش را بست و به نظرم رسید، به خواب رفت. آن روز حالشان خیلی بد بود. من نگران شدم. ظهر به بیمارستان رفتم و به فهیمه گفتم: آقا خوب‌بشو نیست. حال آقا روز به روز بدتر می‌شود. فهیمه هم گفت: بله من هم همین‌طور می‌فهمم. آن روزها همه اهل خانه، نگران امام(ره) بودند و کاری از دست هیچ کس ساخته نبود. ما تنها کارمان سر زدن به بیمارستان و سپس مشغول دعا برای آقا بودیم. در آن روز ظهر، آقا چند کلمه‌ای صحبت کرد و بعضی مسائل را گفت. سپس نگاهی به همه انداخت و گفت: «بروید، بروید می‌خواهم بخوابم.» ما همه از اتاق بیرون آمدیم اما زهرا [دختر آقای اشراقی] کناری ایستاد و آنجا ماند. آقا هم چشم‌ها را روی هم گذارد و خوابید. غروب رفتم دیدم که نفس‌های آقا به تلاطم افتاده است. دست ایشان را گرفتم. دست‌ها یخ کرده بود. به دکتر عارفی گفتم: «مثل اینکه زحمت‌های شما و دعای ما و بقیه همگی بی‌نتیجه شده است.» دکتر هم نبض آقا را گرفت و با سرتکان دادن، مرا تصدیق کرد...»

تدوین‌کننده خاطرات همسر امام(ره) در ادامه شرح می‌دهد: «آن روز خانم با درد کمر، سه بار از پله‌های خانه و بیمارستان برای دیدن آقا بالا و پایین رفته بود و مشاهده وضع نامساعد امام(ره) بر تألمات روحی او افزوده بود. به همین جهت دیگر طاقت نیاورد و بی‌حرکت روی تخت افتاد. در حالی که از درد به خود می‌پیچید، برای تسکین درد خانم دو قرص خواب‌آور به ایشان دادند و خانم به خواب رفت. متاسفانه وقتی سحر از خواب بیدار شدند، امام(ره) رحلت فرموده بود. خود ایشان می‌گفتند: «غم‌انگیزترین لحظه عمر من، مفارغت آقا از میان ما بود. خیلی سخت گذشت، می‌دانستم آقا در چه رنجی است. کم کم یقین پیدا کردم که آقا رفتنی است. من خودم مریض بودم و تحمل این مصیبت را نداشتم. با اینکه در طول زندگی، قوی و پرتحمل بودم و مصائبی را طی کردم اما امروز در ضعف پیری هستم. فشار این مصیبت برای من بسیار سنگین است.» (1)

یکی از دختران امام(ره) می‌گوید: «من ساعت را نگاه نکردم. داشتم به طرف بیمارستان می‌رفتم که دیدم صدای فریاد از بیمارستان بلند است؛ همین طور دویدم، دویدم، دیدم تمام آقایانی که در محوطه بیمارستان بودند، دارند می‌دوند. یکی می‌دود رو به دیوار، یکی رو به این طرف، یکی رو به آن طرف؛ به سالن رسیدم، دیدم همه دارند می‌دوند؛ هر کس به یک طرف می‌دود. من اصلاً نمی‌توانستم تصور کنم که چنین اتفاقی افتاده است... رفتم و به تخت رسیدم، دیدم مثل اینکه آقا خوابند. آقا خیلی لاغر شده بودند. پزشکان می‌گفتند: به خاطر این است که ایشان غذا نمی‌خورند... ولی خدا شاهد است که آن ساعت دیدم صورت آقا بزرگ شده، هیکل آقا درشت شده... و از دور صورتشان نور می‌تابید...»

فاطمه طباطبایی، هسر سید احمد خمینی نیز در توصیف وضعیت روحی نوه‌های امام(ره) اینگونه یادآوری می‌کند: «آن شب علی خواب بود. از صدای شیون و گریه از خواب پرید و گفت: «چیه؟» من گفتم: «هیچی علی جان! دسته آمده است.» علی بلند شد و گفت: «خوب پاشو، پاشو پیش آقا برویم.» گفتم: «نه آقا خواب هستند.» بغلش کردم و نمی‌دانم چه حالی به او دست داد که یکباره گفت: «بیا برویم توی آسمان! برویم توی آسمان!» گفتم: «چرا علی؟» گفت، آخر آقا رفته‌اند توی آسمان.»(2)

روز وداع از نگاه یاران

آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در خاطره روزنوشت خود در تاریخ 13 خرداد 1368 می‌نویسد: «بعد از نماز صبح، سری به بیمارستان [قلب جماران] زدم و از آنجا به مجلس رفتم. در گزارش‌ها خبری از اطلاع اجانب از بد بودن حال امام به چشم نمی‌خورد. کارهای دفتری را انجام دادم... ساعت سه بعدازظهر احمد آقا تلفنی اطلاع داد که حال امام وخیم شده و خواست با سایر رؤسای قوا سریعاً به جماران برویم... خودمان را با عجله به جماران رساندیم. لحظات آخر تنفس طبیعی بود. امام به زحمت نفس می‌‎کشیدند. فقط یک بار چشم باز کردند و بستند و این آخرین نگاهشان بود. دکترها با عجله قلب را با ماساژ و شوک برقی و باتری و ریه را با تنفس مصنوعی به کار انداختند. تا ساعت ده و بیست دقیقه شب، ایشان را به این صورت نگاه داشتند، ولی دیگر مغز کار نمی‌کرد. فقط یک بار اطلاع دادند که تنفس، طبیعی شد ولی زود این وضع تمام شد... شیون از داخل خانه و بیمارستان و سپس بیرون خانه بلند شد. حضار را دعوت به صبر کردم و برنامه را برای آنها توضیح دادم. پذیرفتند و آرام گرفتند و قرار شد به عنوان دعای توسل گریه کنند. صبر خانم‌های بیت برای ما جالب بود. تا ساعت دوازده شب برای تنظیم برنامه‌ها ماندیم. به خانه آمدم و با استفاده از قرص آرام‌بخش خوابیدم.» (3)

محسن رفیق‌دوست نیز شب ارتحال امام(ره) در بیمارستان حضور داشته است: «از چند ماه قبل، شاید از دی 1366 صحبت بیماری حضرت امام(ره) بود. در این حد خبر داشتم که دستگاهی را روی قلب امام گذاشته بودند که به صورت بی‌سیم فرستنده با بیمارستان بقیه‌الله شماره 2 جماران در ارتباط بود و 24 ساعته آدم‌هایش عوض می‌شدند و قلب امام را کنترل می‌کردند... من آن موقع کاره‌ای نبودم و در بنیاد تعاون سپاه فعالیت می‌کردم. تقریباً هر روز ظهر، غروب یا شب به بیمارستان می‌رفتم. شبی که امام از دنیا رفت، من از غروب آنجا بودم. داخل اتاق امام فقط احمد آقا با پزشکان بودند که از پشت شیشه پیدا بود. ساعت تقریباً نزدیک 10 بود که احمد آقا از اتاق بیرون آمدند و گفتند: «آقایان بیایید با امام وداع کنید.» همه مسئولان و علما حضور داشتند. بیرون اتاق امام، دو اتاق آماده کرده و در حیاط فرش انداخته بودند. همین که صف تشکیل شد، داخل اتاق رفتم و شکم امام را بوسیدم. حالت عجیبی به من دست داد. فشاری در قفسه سینه‌ام احساس کردم. از در بیمارستان شماره 2 جماران بیرون آمدم و پشت در کوچه نشستم. نیم ساعت نشد که گفتند امام از دنیا رفت. آن روز، دو سه ساعت مانده به غروب، آقای هاشمی پس از صحبت و مشورت با دیگر بزرگان، گفتند بگویید همه خبرگان حرکت کنند و بیایند. همه حس کرده بودند که دو سه ساعت بیشتر نمانده است. زمانی که امام از دنیا رفتند، بسیاری از اعضای خبرگان آنجا بودند و فردایش همه آمدند.» (4)

جعفر شیرعلی‌نیا در کتاب «روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سید علی خامنه‌ای» از زبان آیت‌الله امامی کاشانی و آیت‌الله مهدوی کنی نوشته است: «امامی کاشانی: نزدیک به غروب آفتاب بود که امام(ره) در حال احتضار بود. ما به اتفاق جمعی از دوستان از جمله مقام معظم رهبری، آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت‌الله مشکینی، آیت‌الله امینی، دوستان شورای نگهبان و غیره به بیت رفتیم. در حضور حاج احمد آقا بحث این بود که با توجه به شرایط خاصی که وجود دارد، بعد از امام(ره) چه باید کرد؟... گرم این صحبت ها بودیم که حاج احمد آقا آمدند و گفتند امام وفات کردند. این خبر باعث شد، جلسه به هم بخورد. مهدوی کنی: در ایام کسالت حضرت امام(ره) برای معالجه در خارج از کشور بودم ولی بعد از ارتحال برای تشییع امام برگشتم. در میان راه با خبرنگارانی مواجه شدم که می‌خواستند به ایران بیایند. به طوری که هواپیما پر شد. این افراد حتی حاضر بودند با قیمت های کلانی بلیط بخرند. چون فکر می‌کردند بعد از امام، انقلاب و نظام اسلامی از هم خواهد پاشید...» (5)

روایت یکی از پزشکان

دکتر ایرج فاضل، یکی از اعضای تیم پزشکی مراقبت از امام خمینی(ره) می‌گوید: «روز جمعه، کم و بیش مسائل، تا حدودی ادامه داشت. البته حال امام(ره) بهتر می‌شد و همه شادمان می‌شدیم. ولی فرمول شمارش خون به نحو نگران کننده‌ای بالا رفته بود... حدود ساعت یازده صبح، دوباره تغییراتی در منحنی قلب ایجاد شد که برای همه پزشکان نگران کننده بود. بنده خدمت مرحوم حاج احمد آقا عرض کردم که ما نگران وضع موجودیم. بهتر است ایشان لحظات بیشتری خدمت امام(ره) باشند و اگر لازم است، صحبت‌هایی با ایشان کنند. چون این لحظات، گرانبهاست و نباید این لحظات را از دست داد. وضع همین طور ادامه داشت. فشار خون پایین بود و درمان‌ها موثر نبود. فشار خون، به طور مرتب از طریق شریان ساعد به وسیله دستگاه و هر دقیقه تحت کنترل بود و به مرور پایین می‌آمد ولی هوش و حواس امام(ره) کاملاً به جا بود. ایشان همان روز ظهر، نماز ظهر و عصر را خواندند و این وضع تا حدود ساعت سه بعدازظهر ادامه داشت. تا اینکه در ساعت سه بعدازظهر، ایست قلبی پیش آمد و قلب از کار ایستاد. با ماساژ قلبی و تنفس مصنوعی، قلب را دوباره به کار انداخته و لوله تنفسی گذاشتیم و از طریق دستگاه، تنفس مصنوعی دادیم... اما امام(ره) تقریباً بیهوش بودند... این کیفیت ادامه داشت تا اینکه... فشار خون که به تدریج سقوط می‌کرد، به پایین‌ترین حد خود رسید و قلب تپنده خمینی عزیز از کار افتاد.»(6)