انسان به لحاظ ویژگی‌ها و نیازهای ذاتی و طبیعی که خدای متعال در وجود او قرار داده موجودی اجتماعی است. از طرفی این انسان اجتماعی برای گذراندن یک زندگی آرام و توأم با سعادت و کامیابی به همفکری، تعاون و هماهنگی و اتحاد با سایر هم نوعان خود نیاز دارد. هرچند که اهمیت و جایگاه مهم این همگرایی و اتحاد برای بسیاری از افراد روشن و مبرهن است؛ ولی بااین‌وجود عده‌ای از روی جهل و نادانی و عده‌ای هم از روی کینه و دشمنی با تخریب این همبستگی زمینه‌ی به وجود آمدن رخوت، سستی، اختلاف و چنددستگی را درجوامع بشری فراهم می‌کنند.
 

جایگاه و اهمیت وحدت و همگرایی

آیین مقدس اسلام در خود گوهرهای ارزشمندی از معارف و آموزه‌های اسلامی را به همراه دارد که اگر به‌درستی در زندگی انسان‌ها نهادینه شوند روح آرامش و آسایش را در حیات دنیوی و آخروی برای انسان به ارمغان خواهد آورد، از جمله‌ی این معارف زیبا و ارزشمند اتحاد و همبستگی و پرهیز از اختلاف و چنددستگی است. [1] خدای متعال با مهم برشمردن همبستگی بین مسلمانان به آنان هشدار می‌دهد که اگر گرفتار تفرقه و اختلاف شوند به عذاب شدید مبتلا خواهند شد. [2] پرواضح است که این عذاب شدید علاوه بر حیات اخروی دامان حیات مادی آنان را خواهد گرفت؛ چراکه با وجود تفرقه و اختلاف، دشمنان به‌راحتی می‌توانند بر جوامع اسلامی چیره شده و عظمت و شوکت دول اسلامی را بر هم زنند. [3]
 

نگاهی اجمالی به معنای صحیح و غلط وحدت اسلامی

وحدت و اتحاد در معنای لغوی عبارت است از همبستگی، یکی شدن، هم‌گرایی، یک‌دلی، اجتماع و یک‌جهتی و با هم بودن در یک امر، با این تعریف وحدت یعنی تبدیل گسستگی به همبستگی، و واگرایی به هم‌گرایی، و پراکندگی به پیوستگی. [4] ولی برخی در یک برداشت غلط و سطحی از وحدت اسلامی این‌چنین می‌پندارند که مقصود از وحدت یعنی اینکه پیروان مذاهب اسلامی از اصول و فروعات خود دست بردارند و یک مذهب جدید تأسیس کنند، بدیهی است که منظور علمای روشنفکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب در یک مذهب نیست، و یا اخذ مشترکات مذاهب و طرح مفترقات نیست، چراکه این تعریف نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی، بلکه مقصود از وحدت اسلامی این است که با تکیه بر امور مسلم و روشن، اعتقادی، دینی و اخلاقی رفتاری انسان دوستانه و مهرورزانه با هم داشته باشند، و در برابر دشمن مشترک در یک صف قرار گیرند. [5]
 

اصول وحدت آفرین در جوامع اسلامی

همواره مدافعان تقریب مذاهب و وحدت اسلامی برای نجات جامعه اسلامی به دنبال شاخص‌ها و مؤلفه‌های بوده‌اند تا اینکه مسلمانان را از تفرقه و اختلاف و درگیری نجات دهند، یکی از این مدافعان وحدت، آیت الله سید محمد باقر حکیم است که در کتاب خود (وحدت اسلامی از نگاه قرآن و حدیث) به اصول مهمی اشاره کرده است:
1-اصل توحید و یکتا‌پرستی: یکی از مهم‌ترین محورهایی که بر اساس آن مذاهب اسلامی به خوبی می‌توانند گرد هم جمع آیند و از پراکندگی و اختلاف دور شوند اصل توحید و یکتاپرستی است، اصل مهم قرآنی که همه مذاهب اسلامی بر آن اتفاق‌نظر دارند. اصلی که به خوبی می‌تواند میان فرق اسلامی انس و الفت ایجاد نماید. [6] دراهمیت و محوریت توحید همین بس که خدای متعال در آیه 52 سوره مؤمنون همه پیامبران و پیروان آنها را به توحید و تقوی دعوت کرده و می‌فرماید:" همه شما امت واحدی هستید"(و تفاوت‌های میان شما و همچنین پیامبرانتان هرگز دلیل بر دوگانگی و چندگانگی نیست) (وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً)." و من پروردگار شما هستم، از مخالفت فرمان من بپرهیزید." (وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ). به این ترتیب، آیه فوق به وحدت و یگانگی جامعه انسانی، و حذف هرگونه تبعیض و جدایی دعوت می‌کند، همان‌گونه که او پروردگار واحد است، انسان‌ها نیز امت واحد هستند. [7]

2-اصل پیروی از پیامبر اکرم(ص): دومین اصلی که زمینه اختلاف و پراکندگی را از میان جوامع اسلامی برطرف می‌کند موضوع اطاعت‌پذیری از پیامبر اکرم (ص) است، همان‌طور که تمام فرق و مذاهب اسلامی حضرت محمد (ص) را به‌عنوان آخرین پیامبر الهی می‌شناسند و قبول دارند؛ اگر بر اوامر ایشان نیز مطیع و منقاد باشند، و اجازه تفسیر به رأی و اجتهاد در برابر رأی پیامبر را به خود ندهد، و رأی و نظر ایشان را در تمام عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به‌کار ببندند هیچ‌گاه جامعه اسلامی درگیر اختلاف، و چنددستگی نخواهد شد.
3-اصل معارف قرآنی: قرآن کریم نیز ازجمله محورهای مشترک بین فرق و مذاهب اسلامی است، به‌واقع اگر تمام مذاهب اسلامی به‌طور صحیح و اصولی تسلیم و مطیع معارف الهی و غنی قرآن کریم باشند و اجازه‌ی تفسیر به رأی در آن را به خود ندهند، به‌راحتی می‌توان جامعه اسلامی را گرد آن معارف آسمانی جمع کرد، باری به هر جهت همین معارف، حسن رفتار و عدالت را حتی با غیر هم کیشان و غیرمسلمانان تجویز می‌کند[8] چه رسد به اینکه این رفتار مهرورزانه را با برادران مسلمانی رعایت کنیم.
 

پیشوایان تشیع، پیشگامان وحدت اسلامی

برخلاف رفتار برخی افراطیون مغرض و جاهل که هیچ‌گاه طرفدار اتحاد و انسجام اسلامی نبوده‌اند پیشوایان و امامان شیعه همواره از این رویه حمایت کرده و شیعیان و پیروان خود را به برخورد صحیح و انسان دوستان با اهل سنت تشویق و ترغیب می‌کرده اند، ایشان به محبان خود سفارش می‌کردند که در مناسک دینی و مراسم عبادی اهل سنت شرکت کنند از اموال آنان محافظ کنند، به عیادت مریضانشان بروند، و در تشیع جنازه آنان حاضر شوند اگر شیعیان با اهل سنت خوب رفتار کنند آنان از مذهب و امامان شیعی به نیکی یاد خواهند کرد. [9]

پی‌نوشت‌ها:
[1]. «وَ اعْتَصِمُوا به حبل اللَّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا؛ [آل عمران/103] و همگی به ریسمان خدا [قرآن و اسلام، و هرگونه وسیله وحدت]، چنگ زنید، و پراکنده نشوید!»
[2]. «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ (آل عمران/105) و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند؛ (آن هم) پس از آنکه نشانه‌های روشن (پروردگار) به آنان رسید! و آنها عذاب عظیمی دارند»
[3]. «وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ؛ [انفال/46] و نزاع (و کشمکش) نکنید، تا سست نشوید، و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود!»
[4]. امامان شیعه و وحدت اسلامی، علی آقا نوری، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص17
 [5]. پیشوایان شیعه، پیشگامان وحدت، مهدی مسائلی، ص16.
[6]. «وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ [انفال/63] و دلهای آنها را با هم، الفت داد! اگر تمام آنچه را روی زمین است صرف می‌کردی که میان دلهای آنان الفت دهی، نمی‌توانستی! ولی خداوند در میان آنها الفت ایجاد کرد! او توانا و حکیم است!»
[7]. تفسیر نمونه، ج14، ص 257.
[8]. ممتحنه آیه 8. «خدا شما را از نیکی‌کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی‌که در امر دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نرانند نهی نمی‌کند چراکه خداوند عدالت‌پیشگان را دوست دارد.»
[9]. من لا یحضره الفقیه؛ ج1؛ ص 383،1128.