بنام خدا
تغییر عادت معجزه می‌خواهد/ چگونه عادت‌شکن باشیم؟
عادت کردن به هر رفتاری در زندگی موجب می‌شود این عادات بر زندگی مسلط شده و انسان را اسیر و بنده خود کند که البته تغییر این عادات کار بسیار دشواری است به‌طوری که در بیان مولا علی(ع)تغییر عادت مانند معجزه است!
ما انسان‌ها ماشین‌های یادگیری خوبی هستیم. به‌طوری که از همان زمانی که چشم به این دنیا گشودیم سعی کردیم روزبه‌روز بیشتر یاد بگیریم و در طول زندگی فهمیدیم که اگر خوب یاد نگیریم دچار مشکلات زیادی خواهیم شد.
موضوع این مطلب بی‌ارتباط با امر یادگیری نیست؛ موضوعی با نام عادت. عادت‌هایی که حاصل تکرار و یادگیری انسان است؛ چنانچه اگر انسان رفتار، گفتار و یا کاری را به‌صورت مکرّر انجام دهد، کم‌کم به‌صورت خودکار و بدون هیچ زحمتی انجام می‌شود.
تا به حال به این امر فکر کرده‌اید که در طول زندگی چه عادت‌هایی را به‌دست آورده‌اید؟ به عبارتی سبک زندگی ما چه شاکله‌ای به خود گرفته است؟ وقتی انسان کاری را مدام انجام دهد؛ حال چه این کار به صورت اجباری به او تحمیل شده یا انتخابی باشد، این کار طوری که عادت و رویهٔ او بشود می‌تواند آن را جزء سبک زندگی او به حساب آورد.
وقتی ما به سبکی از زندگی عادت کردیم اگر بخشی از عادات بد باشد، باعث می‌شود عادت بد پیدا کنیم و همین عادت بد در برخی مواقع برای بیچاره کردن ما کافی است. از سوی دیگر اگر در سبک زندگی خود عادت خوب داشته باشیم، همین عادت‌های خوب در بسیاری از مواقع نجات‌دهنده خواهند بود.
این امر موجب شده امروزه افرادی با نام‌های مختلف با برگزاری سمینارها و همایش‌هایی با مبالغ بالا با نام‌های خارجی و نوشتن کتاب‌ها و مقالات علمی الگوها و تکنیک‌هایی را معرفی کنند و به مردم نوید دهند که برای موفقیت و پیروزی در زندگی باید از عادت‌های خود مطلع بود و در رفع عادت‌های بد تلاش کرد.
عنصر مهم و کلیدی در سبک زندگی
ما در این فرصت بر آن هستیم تا در رابطه با "عادت" عنصر مهم و کلیدی در سبک زندگی صحبت کنیم و بیان کنیم برای مطلع شدن از آن‌ها و ترک عادت‌های بد لازم نیست حتماً هزینه‌های سرسام‌آوری متحمل شد. کافی است دین را در بستر زندگی‌مان وارد کنیم و مرام و سبک زندگی را با آن تطبیق دهیم. آن‌وقت است که خواهیم دید این حرف‌ها تنها برای امروز آن هم به اسم غربی‌ها نیست بلکه دستاوردهای بزرگی است که از بطن دین اسلام و کلام اهل‌بیت آمده است.
عادت، جزیی از طبیعت انسانی است
یکی از نکات مهم در خصوص موضوع عادت این است که قبل از هرچیز باید بدانیم که بشر به هر رفتاری عادت کند این عادت بر او مسلط خواهد شد. ممکن است انجام عملی در آغاز کار، دشوار و حتی ناگوار باشد ولی بعد از تکرار و اعتیاد پیدا کردن به آن، آسان و حتی شیرین می‌شود، به طوری که گویا از ابتدا با آن انس و الفتی داشته و از افعال طبیعی او بوده است. راز این کلام را از امام المتقین علی (ع) می‌شنویم که می‌فرمایند؛ "عادت طبیعت ثانوی است."(1) بنابراین "عادت جزیی از طبیعت آدمی بوده و معرف بخشی از هویت و طبیعت انسان است و اگر انسان بخواهد به خلق نیکو شناخته شود باید در صدد باشد که آن را عادت خویش سازد."(2)
عادت دادن؛ یکی از روش‌های مهم تربیتی
بسیاری از علمای اخلاق در بحث تربیت، عادت دادن به کارهای خوب و مصادیق آموزشی را یکی از روش‌های مهم تربیتی دانسته و برای آن اهمیت زیادی قائل شده‌اند. آنان این مهم را بر پایه این مبنا می‌دانند که عادت پیدا کردن به کار یا رفتار و یا مَنشی خاص انسان را اسیر و بنده خود می‌کند و به تعبیر دقیق‌تر انسان اسیر و بندهٔ عادت‌هایش خواهد بود؛ "لِلْعَادَةِ عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ سُلْطَان"(3)
پیشگیری بهتر از درمان
باید مراقب بود که چه عملکرد و عاداتی را سلطان خود قرار داده و بنده چه عادت‌هایی هستیم، چراکه تغییر و فرار از آن‌ها کاری بس دشوار است به حدی که در روایات از آن به "معجزه" تعبیر می‌شود؛ "رَدُّ الْمُعْتَادِ عَنْ عَادَتِهِ کَالْمُعْجِزِ"(4) و غلبه بر عادات فضیلتی برتر و حتی از بالاترین عبادات شمرده شده است.(5)
بنابراین به موجب اصل عقلانی "پیشگیری بهتر از درمان" باید تا می‌توانیم از شکل‌گیری عادات نامطلوب جلوگیری کنیم. در این میان توصیه‌ها و نکاتی که از معصومین (ع) رسیده بسیار می‌تواند سازنده و کارساز باشد. به‌طور مثال در بیانی امیرالمؤمنین (ع) راز موفقیت و رسیدن به خواسته‌ها را در عادت پیدا کردن به داشتن نیت خوب برای دیگران می‌دانند. و نیز "عادت به کارهای نیک را مقدمه‌ای برای رسیدن به شرافت نفس، آباد شدن آخرت و زیاد شدن ستایش‌کنندگان معرفی می‌کنند." (6) و (7)
مراقب عادت‌های اعضای بدنمان باشیم
از طرف دیگر در باب عاداتی که هر‌یک از اعضای بدن ما با آن‌ها خو گرفته‌اند باید توجه کرد و چه بهتر اینکه برای این عادت‌ها بتوان جهت‌دهی صحیحی داشت تا گرفتار عادات بد نشده که بخواهیم به‌سختی بر آن‌ها غلبه کنیم.
مراقب باشیم چه طرزی از سخن گفتن، را برای خود به عنوان عادت در پیش گرفته‌ایم؛ آیا تنها عادت کرده‌ایم که نکات منفی و نقاط ضعف را ببینیم و نِق بزنیم و منفی‌بافی کنیم؟ آیا در برابر خوبی‌ها، لطف‌ها و مهربانی دیگران عادت به تشکر کردن داریم؟ مراقب هستیم که توجه کردن به عیوب دیگران و عیب‌جویی تبدیل به یک رویه و عادت برای ما نشود؟ و اینجاست که فرمایش مولایمان علی (ع) راهکار بسیار به جایی است برای جهت دهی رفتار و عملکردهایمان، حضرت می‌فرمایند؛ "عَوِّدوا أنفُسَکُم بِالخَیرات: به کارهای خوب نفس خودتان را عادت بدهید."(8) و رمز این عادت به خوبی‌ها در همین است که وقتی کار نیک و عمل خوب برای آدمی عادت شود، ترک کردنش سخت و در لسان اهل‌بیت "معجزه" می‌خواهد و البته نتایج و بهره‌های دنیوی و اخروی خواهد داشت.
در مسیر عادت‌دهی زبان فرمایشی از امام علی (ع) است که حضرت عادت دادن زبان به نرم‌خویی و سلام کردن را راهی برای زیادی دوستان و کم شدن دشمنان معرفی کرده اند.(9)
عادت‌شکن باشیم
عادت به چیزهای بد را کنار بگذارید. یکی از عادات بدی که ضربه فراوانی به انسان و اطرافیان او می‌زند، عصبانیت و کنترل نکردن خشم است، چراکه غضب همچون ماده مخدر اعتیادآور است و در روایات به پرهیز از آن با تعبیرات شدیدی پرداخته شده است. در بیانی داریم امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: "لَاتَسْرَ عَنَّ إِلَی الْغَضَبِ، فَیَتَسَلَّطَ عَلَیْکَ بِالْعَادَةِ؛ در غضب کردن، سرعت مکن، زیرا اگر غضب بر تو مسلّط شود، برای تو عادت می‌گردد."
هیچ‌کاری نشد ندارد
یادمان نرود که ما انسان‌ها در مقام اشرف مخلوقات با توانایی‌های بالایی که در اختیار داریم، قدرت انجام هر عمل و تغییری را داریم. مهم این است که بخواهیم و هر چه زودتر شروع کنیم. اگر امروز تصمیم گرفته‌اید که سرو سامانی به عادت‌هایتان دهید و با عادات بد مبارزه کنید وقت را از دست ندهید، راه سختی را در پیش دارید اما با تلاش قطعاً نتیجه می‌گیرید.
هرچه این مبارزه زودتر اتفاق بیافتد راحت‌تر می‌توانید از آن رهایی پیدا کنید چرا که توقف در آن‌ها، عادت را ریشه دارتر کرده به طوری که رهایی از آن سخت‌تر است. به قول مثنوی؛
خاربن در قوت و برخاستن
خارکن در پیری و در کاستن
در این میان اساتید مختلفی برای رهایی از عادت‌های اشتباه و بد راهکارهایی را نکاتی ارائه داده‌اند؛ اگر تصمیمتان را گرفته‌اید، با شدت و قدرت شروع کنید. در این مسیر خود را در مقابل دیگران متعهد کنید، بر خودتان سخت بگیرید و در این زمینه هیچ استثنایی را قائل نباشید که اگر یک‌بار یا یکجا این استثناء اعمال شود، کار به نتیجه نخواهد رسید.
عده‌ای نیز برای ترک عادات بد با تأسی به آیات قرآن کریم، نظر دارند که عادات بنابر میزان نامطلوبی و مضراتی که دارند، ترک آن‌ها به فوری و تدریجی تقسیم می شود؛ چنانچه در برخی آیات عتاب آنقدر شدید است که ترک آن نیازمند یک حرکت فوری است؛ وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ/ وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ و برخی برای ترک کردنش نیازمند فراهم شدن مقدماتی است. پس با درایت و آگاهی کافی، درست و به موقع عمل کنید.
پی نوشت:
1- غررالحکم، ص26
2- کنز العمّال، ح ۲۸۷۲۲
3- عادت برای هر کسی تبدیل به یک سلطان می‌شود و آن عادت یک سلطنتی بر انسان پیدا می‌کند؛ غررالحکم، ص 544، حدیث 10
4- اینکه کسی به چیزی عادت کرده باشد و بخواهد آن را تغییر دهد مانند معجزه است؛ تحف العقول/ص 489
5- غرر الحکم، ص 176، ش 45/ همان، ص 16، ش 411
6- عَوِّدْ نَفْسَكَ حُسْنَ النِّیَّةِ وَ جَمیلَ الْمَقْصَدِ، تُدْرِكْ فى مَباغیكَ النَّجاحَ؛ خودت را به داشتن نیّت خوب و مقصد زیبا عادت ده، تا در خواسته هایت موفق شوى؛ غررالحكم، ح 6236
7- غرر الحكم: ح ۶۲۳۲
8- تحف العقول : ۲۲۴
9- تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص435، ح9946
منبع : پایگاه تبیان ، بخش اخلاق و عرفان اسلامی
