جنگ تحمیلی از روزهای ابتدایی آن در قاب دوربین فیلم‌سازان جا گرفت. ابتدا بیشترین تصاویر ثبت شده از این هشت سال برپایه تصاویر مستند بود و به مرور با تولید فیلم‌های داستانی سینمای جنگ به یک ژانر در سینمای ایران تبدیل شد و برخلاف انقلاب که سینمای ایران دست‌های خالی‌تری در پرداخت به آن دارد سینمای جنگ با تمام کاستی‌هایی که داشته اما مسیر پرکار و آثار موفقی را بجا گذاشته است. با شروع دهه نود این مسیر همچنان ادامه داشته، اما آنچه در این دهه فارغ از محتوا و کیفیت فیلم‌های تولید شده قابل توجه است حضور پررنگ فیلم‌سازان تازه نفسی است که برای اولین بار تولید فیلم‌های جنگی را تجربه کردند.
مرور و تحلیل آثار ساخته‌شده در حوزه سینمای جنگ نیاز به زمان و مطالب بیشتری دارد که در یک نوشتار نمی‌گنجد. در این گزارش سعی کردیم با نگاهی اجمالی سینمای جنگ را که شاید بیشتر با مضمون سینمای دفاع مقدس از آن یاد می‌شود از چند زاویه در دهه نود مرور کنیم:
تجربه اولی‌ها
دهه نود مسیر سینمای دفاع مقدس را وارد فضایی تازه کرد که بیشتر با ورود چهره‌های جدید به این عرصه ادامه پیدا می‌کند. ابتدا مروری داریم بر فیلم‌سازانی که با ساخت فیلم‌های جنگی به سینما ورود پیدا کردند و در ادامه سراغ آن دسته از کارگردانانی رفتیم که با تجربه‌های متفاوت روایتگر جنگ تحمیلی شدند:
فیلم اولی‌ها
هادی دهقانی اشکذری: او سال 92 داستانی را در سال‌های جنگ اما دور از فضای جبهه با «خانه‌ای کنار ابرها» روایت کرد. اشکذری دو سال بعد «دلبری» را ساخت که آن‌هم مرتبط با جنگ اما دور از فضای جبهه بود و به زندگی یک جانباز قطع نخاع و همسرش می‌پرداخت. در نگاه بیشتر منتقدین فیلم اول اشکذری از اثر دومش موفق‌تر بود.
صادق صادق دقیقی: سال 92 صادق صادق دقیقی با ساخت «بزرگ‌مرد کوچک» تجربه جدیدی را در تولید فیلم‌های جنگی ثبت کرد. صادق دقیقی داستان یکی از قهرمانان نوجوان جنگ به نام بهنام محمدی را به نمایش گذاشت. او این مسیر را ادامه داد و سال 93 فیلمی دیگر با عنوان «تا آمدن احمد» را کارگردانی کرد که در آن نگاهی هم به حضور نیروهای هلال‌احمر در جبهه داشت.
محمدحسین مهدویان: اما یکی از بهترین آثار سینمای جنگ سال 94 با فیلم «ایستاده در غبار» رقم خورد. محمدحسین مهدویان برخلاف سایر فیلم‌های جنگی که کمتر سراغی از قهرمانان واقعی جنگ می‌گیرند دست روی سوژه‌ای گذاشت که به جهت شخصیت آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. مهدویان بخشی از زندگی احمد متوسلیان را در یک مستنددرام به تصویر کشید.
علی سلیمانی: یک سال بعد از تجربه موفق مهدویان یک فیلم اولی دیگر فیلم‌سازی را با سینمای جنگ شروع کرد. علی سلیمانی سعی داشت با ساخت «اشنوگل» ادای دینی به شهدای غواص داشته باشد اما به رغم زحماتش چندان موفق نبود.
منیر قیدی: «ویلایی‌ها» سال 95 ساخته شد و متأثر از نگاه زنانه منیر قیدی به جنگ تحمیلی بود. او اتفاقات جنگ را از پشت جبهه و با نگاه همسران فرماندهان و رزمندگان جنگ روایت کرد.
مریم دوستی: «دریاچه ماهی» با تجلیل از شهدای جاویدالاثر به روایت زندگی چند خانوداه بعد از جنگ می‌پردازد. این فیلم بیشتر خارج از فضای جبهه می‌گذرد اما در همان چند سکانسی که به میدان رفته صحنه‌های خوبی را به ثبت رسانده است.
اولین تجربه فیلم جنگی
در کنار فیلم اولی‌ها تعدادی از فیلم‌سازان قدیمی‌تر در کنار سایر آثارشان ساخت فیلم جنگی را هم تجربه کردند:
مصطفی کیایی: سال 90 در دومین فیلم بلندش «ضدگلوله» داستان مردی را روایت کرد که به‌طور اتفاقی سر از میدان جنگ درمی‌آورد. کیایی با زبان طنز داستانش را به تصویر می‌کشد.
همایون اسعدیان: همایون اسعدیان بعد از چند سال حضور در سینما و کارگردانی آثاری متفاوت، سال 90 در فیلم «بوسیدن روی ماه» داستانی با موضوع جنگ را سوژه قرارداد و به مادران شهدا و انتظارشان برای بازگشت پیکر فرزندانشان پرداخت.
محمدمهدی عسگر پور: «مهمان داریم» یکی دیگر از فیلم‌های مرتبط با سینمای دفاع مقدس است که با کارگردانی محمدمهدی عسگرپور ساخته‌شده. عسگر پور باسابقه تولید چند اثر سینمایی و تلویزیونی، سال 92 برای اولین بار موضوعی مرتبط با جنگ را روایت کرد که از جبهه دور بود و به اتفاقات بعد از جنگ می‌پرداخت.
احمد رمضان زاده: سال 93 احمد رمضان زاده در دومین تجربه فیلم‌سازی‌اش «حکایت عاشقی» را ساخت. داستان درباره یک عکاس جنگ است که بعد از بمباران شیمیایی حلبچه به این منطقه می‌رود و با دختری آشنا می‌شود که زندگی او را وارد مسیری جدید می‌کند.
پوریا آذربایجانی: آذربایجانی بعد از کارگردانی سه فیلم، سال 94 فیلم «اروند» را درباره شهدای غواص ساخت و به زندگی یک جانباز اعصاب و روان پرداخت که بعد از جنگ در همراهی با یک گروه تفحص اتفاقاتی سر راهش قرار می‌گیرد.
بهرام توکلی: اما در میان فیلم‌سازانی که بعد از تجربه‌های دیگر سراغ سینمای جنگ آمدند شاید جالب‌توجه‌ترین چهره بهرام توکلی باشد. توکلی که بیشتر با عنوان فیلم‌ساز روشنفکر شناخته می‌شد در جشنواره سی و ششم با «تنگه ابوقریب» تصویری جدید از جنگ تحمیلی را به نمایش گذاشت.
پیمان معادی: جشنواره سی و ششم یک تجربه دیگر هم داشت که با نگاهی متفاوت از قبل به جنگ می‌پرداخت. پیمان معادی در دومین تجربه کارگردانی‌اش «بمب، یک عاشقانه» را ساخت. این فیلم بیشتر حس نوستالژی داشت و موشک‌باران تهران را محور داستان قرار داده بود.
باتجربه‌ها
تا پایان دهه هشتاد کمتر موردی در تولید فیلم‌های دفاع مقدس وجود دارد که از محدوده چند فیلم‌ساز مشخص خارج شده باشد. از میان این کارگردان‌های سرشناس تعدادی این مسیر را در دهه نود هم ادامه دادند:
محمدعلی باشه آهنگر با چند تجربه موفق در سینمای دفاع مقدس سال 90 «ملکه» را کارگردانی کرد که به جهت نگاه متفاوت به جنگ و کیفیت بصری کار موردتوجه قرار گرفت. باشه آهنگر پنج سال بعد در «سرو زیرآب» داستانی دیگر از جنگ را به نمایش گذاشت و در آن‌جا بیشتر تمرکزش بر آسیب‌های بعد از جنگ بود.
انسیه شاه‌حسینی از فیلم‌سازان زنی است که در حوزه دفاع مقدس حضوری فعال دارد. شاه‌حسینی سال 90 بخشی از زندگی شهید علم الهدی را با فیلم «زیباتر از زندگی» به تصویر کشید. اما روایتش از شهید علم الهدی چندان موفق نبود.
پرویز شیخ طادی دیگر کارگردان باسابقه در سینمای دفاع مقدس است. او سال 90 «روزهای زندگی» را با داستانی در روزهای پایانی جنگ و حضور یک زن و شوهر در بیمارستان صحرایی ساخت. این اثر نسبت به دیگر آثار شیخ طادی موفق‌تر بود.
نام
ابراهیم حاتمی کیا با سینمای دفاع مقدس گره‌خورده. او در هر دوره‌ای بنا بر اقتضای زمان به‌نوعی جنگ را سوژه آثارش قرار داده. حاتمی کیا سال 92 سراغ یکی از مهم‌ترین چهره‌های جنگ رفت و با ساخت «چ» بخشی کوتاه از زندگی شهید چمران را در درگیری پاوه روایت کرد. در کنار شهید چمران پرداختن به مبارزات اصغر وصالی (فرمانده پاوه) از نکات جالب‌توجه فیلم بود.
کیومرث پوراحمد سال 92 «پنجاه قدم آخر» را ساخت، اما برخلاف دیگر آثار ماندگارش مانند «اتوبوس شب» چندان موردتوجه قرار نگرفت و باتوجه به اینکه داستان به شکلی بود که فیلم را به دو بخش تقسیم می‌کرد بخش دوم فیلم با نقدهایی همراه شد.
اما در میان چهره‌های فعال در عرصه سینمای دفاع مقدس
مسعود ده‌نمکی کارگردانی است که متفاوت از دیگر فیلم‌سازان این عرصه شناخته می‌شود. او با «اخراجی‌ها» به این حوزه ورود کرد و سال 92 «معراجی‌ها» را ساخت. البته نتوانست به موفقیت «اخراجی‌ها» دست پیدا کند.
دومین تجربه کارگردانی
نرگس آبیار هم در سال 92 با پرداختن به داستان یک مادر شهید توانست به یکی از فیلم‌های اثرگذار این حوزه تبدیل شود. البته «شیار 143» ضعف‌هایی داشت و بیشتر به جهت بار عاطفی و سکانس پایانی اثرگذارش موردتوجه قرار گرفت.
حضور پررنگ کارگردانان زن
تا قبل از دهه نود سینمای دفاع مقدس چهره مردانه‌تری داشت و غیر از رخشان بنی اعتماد و انسیه شاه‌حسینی کارگردان زن دیگری در این عرصه ورود نکرده بود اما در این دهه متأثر از پررنگ شدن حضور فیلم‌سازان زن در عرصه سینما فیلم‌های جنگی بیشتری هم ساخته شد. نرگس آبیار سال 92 «شیار 143» را جلوی دوربین برد؛ بعد از آبیار، منیر قیدی «ویلایی‌ها» را ساخت و مریم دوستی هم با «دریاچه ماهی» این ژانر را تجربه کرد.
فیلم‌سازانی که جنگ را خارج از مرزهای ایران روایت کردند
علاوه بر پرداختن به جنگ ایران و عراق، جنگ‌هایی که خارج از مرز کشورمان اتفاق افتاده هم از نگاه فیلم‌سازان دور نبوده. این نگاه در دهه نود پررنگ‌تر از قبل دنبال شده که حاصلش تولید این آثار است:
راه نجات/ راما قویدل/ 91
سوژه: «راه نجات» درگیری غزه را روایت می‌کند. این فیلم داستان مها، مربی دلسوز پرورشگاه بهشت در غزه است. بین مها و بچه‌های پرورشگاه ارتباط عاطفی عمیقی وجود دارد که لحظه‌های شیرینی را رقم می‌زند، اما یک حادثه باعث می‌شود مها حافظه‌اش را از دست بدهد.
خاک و مرجان/ مسعود اطیابی/ 91
سوژه: زندگی یک خانواده افغانی را در بستر حمله آمریکا به این کشور و مسئله طالبان می‌پردازد.
ابو زینب/ علی غفاری/ 93
سوژه: به ماجرای مقاومت یک خانواده لبنانی در سال‌های اشغال این کشور به دست رژیم صهیونیستی می‌پردازد و در این روایت فداکاری مادر خانواده را به تصویر می‌کشد.
جشن تولد/ عباس لاجوردی / 94
سوژه: داستان درباره خانواده‌ای اهل سوریه است که شب جشن تولد فرزندشان با حمله تکفیری‌ها به دمشق و حرم حضرت زینب (س) مواجه می‌شوند. آن‌ها به مقصد حرم حضرت زینب (س) به‌عنوان یک محل امن فرار کنند.
به‌وقت شام/ ابراهیم حاتمی کیا/ 96
سوژه: یونس و علی، پدر و پسر خلبانی هستند که مأموریت ویژه آن‌ها به پرواز درآوردن هواپیمایی در تدمر به سمت دمشق است، آن‌ها باید مردم تحت ظلم داعش را به‌وسیله این پرواز نجات دهند، اما در این راه مشکلات زیادی در انتظار آن‌هاست.
فیلم‌هایی که از میدان جنگ روایت شدند
ملکه/ محمدعلی باشه آهنگر/ 90
روزهای زندگی/ شیخ طادی/ 90
ضدگلوله/ مصطفی کیایی/ 90
زیباتر از زندگی/ انسیه شاه‌حسینی/ 90
چ/ ابراهیم حاتمی کیا/ 92
معراجی‌ها/ مسعود ده‌نمکی/ 92
پنجاه قدم آخر/ کیومرث پوراحمد/ 92
حکایت عاشقی/ احمد رمضان زاده/ 93
اروند/ پوریا آذربایجانی/ 94
تنگه ابوقریب/ بهرام توکلی/ 96
فیلم‌هایی که از پشت جبهه روایت شدند
بوسیدن روی ماه/ همایون اسعدیان/ 90
مهمان‌داریم/ محمدمهدی عسگر پور/ 92
شیار 143/ نرگس آبیار/ 92
ویلایی‌ها/ منیر قیدی/ 95
سرو زیرآب/ محمدعلی باشه آهنگر/ 96
بمب، یک عاشقانه/ پیمان معادی/ 96
*از ابتدای سال 90 تا امرزو فیلم‌های سینمایی دیگری هم ساخته شده که در حد اشاراتی کوتاه به جنگ پرداختند؛ در این گزارش نام آن دسته از فیلم‌هایی ذکر شد که جنگ سوژه اصلی آن‌ها بوده است.
