حضرت امام صادق عليه‌السلام در گفت‌و‌گوهايي خود با گروه‌هاي مختلف، آنها را با استفاده از واژه هاي مؤدبانه و احترام‌آميز مخاطب مي‌ساخت.
از آنجاكه سيره معصومان عليهم السلام بايد همواره الگوي ما باشد، بر آن شديم تا به بررسي محورهاي مناظره‌هاي امام صادق عليه السلام با استفاده از متون تاريخي و روايي بپردازيم.
معناي لغوي مناظره
مناظره در ادب فارسي به معناي «جدال كردن»، «با هم بحث كردن»، «با هم سؤال و جواب كردن»، «با هم نظر كردن؛ يعني فكر كردن در حقيقت و ماهيت چيزي»، «مجادله و نزاع با همديگر» و نيز «بحث با يكديگر در حقيقت و ماهيت چيزي»، (دهخدا، 1377: ۱۴: ۲۱۵۶۲) به كار رفته است.
گفت‌و‌گو و نكته‌بيني طرفيني رو در رو
راغب اصفهاني درباره مناظره مي‌گويد: مناظره عبارت است از گفت‌و‌گو و نكته‌بيني طرفيني رو در رو، و به ميان آوردن هر آنچه به آن معتقد است. او نظر را عبارت از كاوش مي‌داند و مي‌گويد نظر اعم از قياس است؛ زيرا هر قياسي، نظر است، ولي هر نظري، قياس نيست (راغب اصفهاني، 1362: ۴۹۸).
هدف اصلي مناظره، رسيدن به حقيقت مسئله است
هدف از مناظره، هميشه «بيان برتري يك طرف بر ديگري» نيست. هدف اصلي مناظره هاي رسمي، رسيدن به حقيقت يك مسئله است؛ بر خلاف مجادله كه هدف از آن، چيرگي بر طرف مقابل است. (شهيد ثاني، 1374: ۵۴۷ ـ ۵۵۱).
گفتگویی که در ذهن‌ها ماندنی است
مهم‌ترين فايده مناظره، فايده آموزشي آن است. آموزش دانش‌هاي گوناگون، دين، عقايد، اخلاق و... . در مناظره از يك سو همه اطلاعات راجع به موضوعي گردآوري مي شود و از سوي ديگر، با بيان آن منتشر مي‌گردد. اهميت اين آموزش ها نيز در آن است كه اولاً، چون نتيجه بحث و استدلال است، در ذهن‌ها ماندني است و ثانياً به دليل غير مستقيم بودن، پذيرفتني تر و جذّاب تر است (همان: ۵۴۷ ـ ۵۵۱).
ديدگاه‌هاي خود را بر يكديگر عرضه داريد
تاريخ نشان مي دهد كه تكامل علوم، به ويژه معارف عقلي بشر در پرتو مباحثات علمي و هم انديشي‌ها تحقق يافته است و ثمره آن، رشد و شكوفايي فرهنگ جوامع مختلف است. در آثار اسلامي نيز بر اين امر تأكيد شده است؛ تا آنجاكه
امام علي عليه السلام فرمودند: «ديدگاه‌هاي خود را بر يكديگر عرضه داريد تا رأي صحيح از آن پديد آيد».
آداب مناظره
با توجه به اينكه مناظره در روشنگري و بيان احكام دين جايگاه خاصي دارد و شرايط، محل و زمان ويژه‌اي مي‌طلبد، هر كس به مناظره مي‌پردازد، بايد شرايط و آداب آن را رعايت كند. برخي از اين آداب بدين قرار است:
1- زندیقی که به امام ایمان آورد
حضرت امام صادق عليه السلام در گفت‌و‌گوهايي خود با گروه‌هاي مختلف، آنها را با استفاده از واژه هاي مؤدبانه و احترام‌آميز مخاطب مي‌ساخت. مثلاً هنگامي كه زنديقي از مصر براي مناظره با حضرت به مدينه و بعد از آن به مكه آمده بود، حضرت او را چنين خطاب فرمود: «يا اخا اهل مصر؛ اي برادر اهل مصر». نتيجه مناظره وي با امام اين بود كه زنديق ايمان آورد و امام نيز يكي از ياران خود، هشام بن حكم را مأمور آموزش آداب و احكام اسلام به او نمود. (طبرسي، 1386: ۲: ۳۳۵)
2- دين‌داري خود را به حساب خدا بگذاريد
يكي از ويژگي‌هاي ديگر مناظره‌هاي امام صادق عليه السلام اصرار نداشتن بر تغيير عقيده طرف گفت‌و‌گوست. اين روش نشان‌دهندة آزادانديشي و عدم استبداد بوده و اصل را بر روشنگري قرار مي‌دهد و نه نتيجه‌گيري. در احاديث
از قول امام صادق عليه السلام آمده است: «دين‌داري خود را به حساب خدا بگذاريد و نه به حساب مردم. با مردم درباره دين ستيزه نكنيد؛ زيرا ستيزه دل را بيمار مي‌كند.» (كليني، 1365: ج1: 475)
3- منظور اهل مناظره نبايد به كرسي نشاندن گفتار و نظريه خود باشد
هدف مناظره‌كننده بايد رسيدن به حق و يافتن و نماياندن آن باشد.
منظور اهل بحث و مناظره نبايد به كرسي نشاندن گفتار و نظريه خود و اظهار حق بودن خويشتن باشد. اين‌گونه هدف‌گيري را در بحث و مناظره، جدال و ستيزه مي‌نامند (فيض كاشاني، بي‌تا: ۱: ۱۰۰).
4- مناظره با افراد برجسته علمي
مناظره بايد با افرادي صورت پذيرد كه داراي استقلال علمي، صاحب‌نظر، برجسته و معروف باشند تا در صورتي كه مناظره‌كننده طالب حق باشد، بتواند از بياناتشان سودمند گردد (شهيدثاني، 1374: ۵۰۴).
5- آنچه نزد خداست، پايدار و فناناپذير است
مناظره‌كننده بايد خود را «داعي الي اللّه» بداند و پيوسته رسالت هدايتگري و روشنگري را در جهت اعتلاي كلمه حق بر دوش خود احساس كند و دانش را با اين هدف كه با نابخردان درافتد، با دانشمندان به جدال و ستيزه برخيزد يا نظر مردم را به خود معطوف سازد، فرانگيرد؛ بلكه
در گفتارش همان اهدافي باشد كه در پيشگاه خداوند متعال قرار دارد؛ چرا كه آنچه نزد خداست، پايدار و فناناپذير است (همان: ۵۰۸).
منبع:
مقاله "مناظرات امام صادق عليه السلام"/ علي‌اصغر نوبخت/ شماره 159 مجله اشارات
