چلغوز از نوعی کاج که بومی هیمالیا، پاکستان و افغانستان است به دست می آید و به جز قیمت بالایش، پروتئین، فیبر، آنتی اکسیدان، پتاسیم، ویتامین E، چربی و انرژی بالایی هم دارد. شاید نام چلغوز از نظر برخی افراد جامعه معنی و مفهوم خوبی نداشته باشد و عده ای آن را ناسزا بدانند، اما اشتباه نکنید. چلغوز فحش نیست! بلکه دانه ای آجیلی و سودمند است که مغزآن شبیه به تخمه آفتابگردان بوده و طعمی مشابه بادام و پسته دارد. مشهدی ها این دانه را بخوبی می شناسند و از طرفداران پر و پا قرص آن هستند.

اگر سفری به قسمت های مختلف استان خراسان داشته باشید حتما از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب این استان، چلغوز را در مغازه ها و فروشگاه های خشکبار بارها خواهید دید.

دانه ای قهوه ای رنگ که وقتی آن را در پوسته چوبی اش می بینی به یاد هسته خرما می افتی. این دانه را وقتی بو می دهند با صوت خاصی سر باز می کند و دانه چلغوز از آن خارج می شود. در واقع چلغوز، میوه نوعی صنوبر بزرگ با برگ های سوزنی کوتاه و ضخیم بوده که بومی پاکستان، افغانستان و شمال شرق ایران از جمله شیروان است. در قدیم شیرازی ها و اراکی ها چلغوز خور قهاری بودند، اما امروزه در شمال بخصوص گیلان و در سراسر مشهد مصرف آن متداول شده است؛ چلغوز، دانه ای پرچرب و سرشار از اسیدهای آمینه ضروری و اسیدهای چرب غیراشباع مفید است. روغن آن همچون روغن زیتون از افزایش کلسترول بد خون جلوگیری کرده و سرخرگ ها را از آسیب حفظ می کند و از حملات قلبی می کاهد.

نام علمی کاج چلغوز یعنی "pinus gerardiana" بعنوان یادبودی از کاپتان "پاتریک جرارد" می باشد که بعنوان یک افسر انگلیسی در هندوستان خدمت می کرد. او درخت مزبور را در سال 1839 میلادی به مناطق جنوب شرقی انگلیس که آب و هوایی نسبتاً گرم و خشک نسبت به سایر مناطق بریتانیا دارند ، برد و در آنجا غرس نمود امّا بندرت استقرار یافتند و کمتر مورد استقبال قرار گرفتند.

کاشت چلغوز:

بذور کاج چلغوز در خاک های سبک و فقیر (شنی) ، متوسط (لوم) و سنگین (رسی) قادر به رشد هستند ولیکن خاک های زهکش دار را بهتر می پسندند. رشد بذور در PH خنثی تا اسیدی مطلوب ترند. بهتر است بذور چلغوز را بمحض رسیدگی در گلدان ها بصورت منفرد بکارند و در زیر شاسی ها یا چارچوب های سرد (cold frame) بویژه در اواخر زمستان نگهداری کنند. یکدورۀ کوتاه مدت "زمستانه شدن" یا "استراتیفیکاسیون" (stratification) طی 6 هفته در دمای 4 درجه سانتیگراد می تواند به بهبود جوانه زنی بذور انباری کمک نماید.

قلمه زنی گیاه جلغور :

از این روش فقط زمانی استفاده می شود که قلمه ها (cutting) را از درختانی با عمر کمتر از 10 سال تهیّه نمایند. قلمه ها باید شامل ساقه های کوتاه و دسته ای از برگ های سوزنی باشند. کندن جوانه های ساقه چند هفته قبل از تهیّه قلمه ها می تواند بر موفقیّت ریشه زایی قلمه ها بیفزاید. قلمه ها معمولاً به کندی رشد می کنند. بهرحال در زمان حاضر اطلاعات کافی و کاملاً مفیدی از چگونگی تکثیر کاج چلغوز موجود نمی باشد.

پرورش نهال ها :

نهال های (seedling) پرورشی را بمحض مهیّا شدن شرایط اقلیمی به محیط طبیعی و دائمی منتقل می کنند و از آنها برای مدت 2-1 سال بخوبی مراقبت بعمل می آورند. اینگونه نهال ها دارای سیستم ریشه ای بسیار کم پشت و پراکنده ای هستند لذا انتقال سریع تر آنها در زمین اصلی توصیه می گردد. نهال ها را در دوره نوجوانی با ارتفاع 90-30 سانتیمتری در زمین اصلی غرس می کنند. البته درصد موفقیّت نهال هایی که دارای ارتفاع 10-5 سانتیمتر باشند، بمراتب بیشتر است ولیکن باید علف های هرز اطرافشان را طی یکدوره نسبتاً طولانی با پاشیدن مالچ های مناسب کنترل نمود. نهال های بزرگ به سختی استقرار می یابند و برای چندین سال بکندی رشد می کنند. آنها سیستم ریشه دهی گسترده ای نخواهند داشت لذا در برابر بادهای شدید آسیب پذیرند.

شرایط کاشت چلغوز:

این گیاه در شرایط محیطی آفتابی با خاک های زهکش دار رشد می کند و در طی 10 سال اولیه رشد به ارتفاع 7 فوت و پهنای 4 فوت می رسد. این درخت از ارتفاع 25-10 متر و تاج عمیق، وسیع و طویل برخوردار است. شاخه دهی آن بصورت قائم است امّا در جنگل های متراکم حائز تاج باریک و کم عمق خواهد بود. پوست درخت بحالت ورقه ورقه و چروک خورده است بطوریکه با کندن این پوسته ها لایه ای به رنگ سبز متمایل به خاکستری روشن نظیر کاج "p . bungeana" هویدا می گردد.

نهال چلغوز تحمل وضعیت سایه را ندارند و در شرایط خاک های خشک و مرطوب به رشد بهتری دست می یابند گواینکه متحمل به خشکی هستند. نهال ها در شرایط بسترهای شنی یا لوم- سنگریزه ای حائز نور کافی و زهکشی مناسب بخوبی رشد می کنند. آنها خاک های باتلاقی یعنی شرایط عدم برخورداری از زهکشی را نمی پسندند. اینگونه کاج ها در اراضی رسی نیز رشد می یابند. نهال های استقرار یافته نسبت به خشکی متحمل هستند.

به کشاورزانی که زعفران می کاشتند اما اکنون در زمین های زراعی آنها به جای زعفران هندوانه کشت می شود چلغوز می تواند جایگزین مناسبی برای کشت زعفران باشد. چون در جاهایی که زعفران کشت می شود هم از نظر آب و هوا و هم از نظر ph خاک می توان چلغوز را کاشت و بهره برداری مناسب داشت.این خشکبار تقریبا در همه جای ایران می تواند کشت شود اما در مناطق گرم و خشک از بهره وری بهتری برخوردار خواهد بود.

نهال چلغوز تحمل وضعیت سایه را ندارند

تهدیدات زیستی کاج چلغوز :

درختان کاج چلغوز در همراهی با جوامعی از درختان "کاج آبی" (blue pine) با نام علمی "pinus wallichiana" و "سدر هیمالیا" (Doedar cedar) با نام علمی "cedrus deodara" می رویند. گونه های فوق در فهرست گیاهان کم خطر و نزدیک به آستانه تهدید به انقراض قرار دارند. قطع بیرویه اصله های درختان و چرای شدید مرغزارهای محل رشد آنها موجب کاهش شدید روند تجدید حیات و باززایی از طریق ریزش بذرها می شوند که بدینطریق ممکن است بمرور سبب انقراض گونه های مذکور گردند. مؤسسه جنگلداری ایالت "هیمالاپرادش" هندوستان می کوشد تا از طریق تکثیر مصنوعی کاج های چلغوز در بسیاری از مناطق به بقاء آنها کمک نماید ولیکن نشانه ها حاکی از کمبود موفقیّت در استقرار نهال های پرورشی بوده اند.

جنگل های کاج چلغوز بطور مداوم و بگونه ای روزافزون در سراسر مناطق رشد به زوال می گرایند امّا تاکنون اطلاعات دقیقی از چنین کاهش تدریجی در دست نیست. اینک تخمین می زنند که وسعت چنین جنگل هایی به میزان 30 درصد وضعیت گذشته رسیده اند. اینگونه درختان در افغانستان، چین، تبت (منطقه "زیزان")، هندوستان (منطقه جامو و کشمیر) و نواحی شمالی پاکستان رشد می نمایند. آنچه امروزه مشاهده می گردد، نشاندهنده قرار گرفتن جمعیت درختان کاج چلغوز در آستانه برخی از تهدیدات ویرانگر است. وسعت مناطقی که این جنگل ها در کشورهای مختلف اشغال کرده اند، قابل وثوق و استناد نیست ولیکن احتمالاً وسعتی کمتر از 2000 کیلومتر مربع دارند. این چنین جنگل هایی بصورت قطعات کوچک و پراکنده قرار گرفته اند و بطور مداوم در معرض خطرات عدیده ای قرار دارند. جمعیت کاج چلغوز بسیار پراکنده است. آنها در قطعات کوچک و کم تراکم واقع هستند و مداوماً روند کاهش را طی می کنند. تعداد اراضی تحت اشغال آنها را در حدود 10 منطقه عنوان می شوند.

اصلی ترین تهدیداتی که جنگل های کاج چلغوز را با خطر انقراض مواجه می سازند شامل :

1) تخصیص اراضی جنگلی به امور کشاورزی

2) افزایش قطعه قطعه شدن اراضی جنگلی

3) چرای مفرط در جهت کاهش تکثیر طبیعی

4) برداشت بیرویه مخروط های حاوی بذور منجر به سلب ازدیاد طبیعی

5) قطع درختان برای کاربردهای نجاری و سوخت خانگی.

عملیات حفاظت و نگهداری :

در افغانستان به تأسیس ایستگاه هایی جهت حمایت از بذور کاج چلغوز ایجاد پرداخته اند و بسیاری از محدوده های رشد آنها را بعنوان مناطق حفاظت شده، تعیین کرده اند. بهرحال بسیاری از اراضی جنگلی کاج چلغوز که در داخل مناطق حفاظتی و یا خارج از آنها قرار دارند، در معرض تنزل حاصلخیزی و فرسایش ناشی از: چرای مفرط، تبدیل به اراضی کشاورزی و قطع درختان برای تأمین سوخت و الوار می باشند.

امروزه ضرورت دارد که مجموعه ای از برنامه های احیاء جنگل ها (reforestration) در راستای استفاده پایدار از درختان کاج چلغوز بکار گرفته شوند تا تهدیداتی که برای کاهش جمعیت آنها وجود دارند، بی اثر یا کم اثر شوند.

نحوه برداشت چلغوز در افغانستان

در افغانستان درختان چلغوزه در پکتیا، کُنر، لغمان، نورستان و همچنان در کوه های نجراب به شکل جنگل های انبوه پیدا می شود. اگر درخت چلغوزه یک سال غوزه بگیرد، دو سال بعد غوزه های درخت، چلغوزه می گیرد. پوش چوبی غوزه های پخته شده، قدری باز بوده و غوزه های نا پخته، کاملا پوش بسته دارند. چلغوزه ها در داخل غوزه های خام آبگین و رقیق می باشند، اما به مرور زمان خود را سخت می کنند بعد به چلغوزه مبدل می شوند. برای جمع آوری چلغوزه در قدم اول چوب های دراز و منظم

را گرفته و در نوک آن چنگک های به مثل داس های کوچک را محکم می بندیم. بعد از آن توسط همان چوب ها غوزه ها را از درخت می کنیم و در اتاق های سایه رخ برای چند روز نگهداری می کیم بعدا چلغوزه ها را به زیر شعاع آفتاب هموار می کنیم.

با گذشت زمان غوزه ها خود به خود دهن خود را باز کرده و از میان غوزه ها چلغوزه بیرون می شود. درختان چلغوزه این جنگل غرس نشده، بلکه تماما خود رو بوده و به شکل طبیعی در این مناطق سبز شده اند.مزه چلغوزه ها خام با چلغوزه ها در بازار اند کاملا متفاوت اند. چلغوزه های خام را در منطقه تیمورشاهی شهر کابلر می بردند و چلغوزه ها در بین ریگ های داخل کرایی، روی آتش بریان می شوند.

چلغوز منبع غنی آهن است که میزان گلبول های قرمز بدن را بالا می برد

چلغوز، میوه مغزدار سرشار از پروتئین، چربی و اسید آمینه است. میوه کاج مانندی است که طعم آن مثل مغز بادام و پسته است و سرشار از مواد پروتئینی می باشد و طبع آن گرم است. از چلغوز در کشورهای مختلف در غذاهای متنوع استفاده می کنند.

خصوصیات میوه چلغوز :

۱– از اشتها جلوگیری می کند. این میوه منبع خوب چربی اشباع نشده به نام اسید پینولنیک (Pino lenic acid) است.

۲– این میوه سرشار از فیبر، ویتامین k ،E و نیاسین است. از لحاظ ماده معدنی منبع عالی منگنز و پتاسیم است که در حفظ سلامت قلب و تعادل فشار خون ضروری است.

۳– چلغوز سرشار از تک چربی اشباع نشده است که در روغن زیتون موجود است. این نوع چربی نه تنها کلسترول خون را کاهش می دهد، بلکه سرخرگ ها را از آسیب حفظ و سرانجام از حمله قلبی جلوگیری می کند.

۴– چلغوز دارای میزان بالای آنتی اکسیدان است که سلول های بدن را از آسیب های رادیکال های آزاد محافظت می کند.

چلغوز معمولا” در کنار آجیل ها دیده میشود وبر خلاف اسمش میوه نسبتا” گرانیست!

درخت کاج در مناطق هیمالیا و کشورهای پاکستان و افغانستان نوعی دانه به نام چلغوز تولید می کند. این دانه های پرچرب، سرشار از پروتئین و کربوهیدرات با ارزش غذایی و دارویی بالاست.

- این میوه بالاترین میزان تراکم اسید اولیک را در میان مغزها دارد. این اسید که نوعی تک چربی اشباع شده است، به کبد کمک می کند تا تری گلیسیرید مضر را از بدن دفع کند. * تک چربی اشباع شده در آن، خاصیت روغن زیتون را دارد و برای قلب مفید است. علاوه بر آن با کاهش دادن کلسترول و محافظت از رگ های خونی در مقابل آسیب دیدگی، مانع از بروز حمله قلبی می شود. * آنتی اکسیدان موجود در آن سلول ها را از آسیب های رادیکال های آزاد محافظت می کند.

* منبع غنی آهن است که میزان گلبول های قرمز بدن را بالا می برد.* منیزیم آن درد عضله، خستگی مفرط و تنش را برطرف می کند.* ویتامین A و E در آن برای پوست و چشم مفید است.

* نیاسین (نوعی ویتامین  B3) تقویت کننده حافظه و کاهش دهنده فشار خون است.

* با ایجاد احساس سیری مانع از افزایش وزن می شود.

خواص چلغوز

ضعف عمومی بدن – لاغری - رفع كندذهنی مغز - تقويت مغز – تحريک سيستم اعصاب مركزی و...

1. طبع آن گرم است.

2. چلغوز ميوه كاج مانندی است كه طعم آن مثل مغز بادام و پسته است و سرشار از مواد پروتئينی می باشد.

3. جهت ضعف عمومی بدن 10 صبح سی گرم ميل شود.

4. كسانی كه لاغر هستند 10 صبح و 5 بعدازظهر استفاده كنند. هر دفعه 30 گرم به مدت 14 روز و بعد از آن‎ آخر شب انار شيرين ميل كنند.

5. برای تحريك سيستم اعصاب مركزی و تقويت مغز از اين فرمول استفاده كنيد: مغز چلغوز 50 گرم + پودر كندر 10 گرم + مغز گردو 30 گرم + عسل 150 گرم. ابتدا آهسته پودر كندر را نرم نموده سپس كم كم چلغوز را اضافه كنيد آنگاه گردو را اضافه كنيد با عسل مخلوط نموده، روزي يك قاشق مرباخوري ميل گردد. باعث افزايش قدرت يادگيري خواهد بود.

6. برای رفع كند ذهني مغز چلغوز را همراه شيره انگور 10 صبح و 5 بعدازظهر ميل كنيد. كساني كه طبع گرم دارند از شربت‌هاي خنك كننده هم استفاده كنند.

نکاتی برای مصرف چلغوز :

اما لازم است بدانید این دانه طبع بسیار گرمی دارد و برای همه افرادی که مزاج خشک دارند همچون صفراوی ها و سوداوی ها مناسب نیست و مصرف آن فقط به مزاج های رطوبی همچون دموی بویژه بلغمی ها توصیه می شود.