فک پستانداری است که در آب زندگی میکند و تنها برای زادآوری، و گاهی برای استراحت به ساحل میآید. در خشکی بسیار کمتحرک ولی در آب بسیار فعال است. آُسمونی در این بخش زندگی فک را شرح می دهد.
زندگی حیوان فک
فوک خَزَری (نام علمی: Pusa caspica) یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در دریای خزر و رودخانههای منتهی به آن زندگی میکند. اینگونه تنها پستاندار دریای خزر بهشمار میآید و به دلیل صیدِ بیرویه و به هم خوردن شرایط زیستی و کاهش شدید جمعیّت نیازمند حمایت بینالمللی است.
فوک خزری بهطور میانگین ۱٫۵ متر طول و ۸۰ کیلوگرم وزن دارد و یکی از کوچکترین انواع فوک بهشمار میرود.
ساحلنشینانِ شمال به آن سگ آبی میگویند. فوکها در میان هزار نوع جاندارِ خزر تنها پستاندار این دریا بهشمار میآیند. فوکها جانورانی با ارزشند که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی در دریای خزر به وجود میآورند و نابودی آنها اکوسیستم خزر را به خطر میاندازد.
فوکها در تابستان، بهار و پاییز بیشتر در آبهای نیمه جنوبی خزر از جمله ایران زندگی میکنند و برای زایمان به مناطق یخی در شمال دریای خزر مهاجرت میکنند. اولین و تنها مرکز حفاظت از فوک خزری در کشور ایران در سال ۲۰۱۰ رسماً شروع به کار کرد.
این مرکز به همت خانم لنی هارت مؤسس مرکز بازتوانی و تحقیقاتی فوک هلند، دکتر محمد مصطفی شاهی فردوس و دکتر امیر صیاد شیرازی در جزیره آشوراده، در نزدیکی سواحل بندر ترکمن احداث شد.
هدف این مرکز نجات فوکهای آسیب دیده، آموزش ماهیگیران، ارتقاء سطح فرهنگ محیط زیستی جامعه، تحقیقات و البته گسترش فعالیتهای حفاظتی به سایر کشورهای حوزه خزر بودهاست. مرکز حفاظت از فوک خزری ایران تا ابتدای سال ۲۰۱۸ توانست تعداد ۸۳ فوک را از کام مرگ نجات داده و پس از درمان به آغوش طبیعت بازگرداند.
فک ها شناگران ماهر
فوک پستانداری است که در آب زندگی میکند و تنها برای زادآوری، و گاهی برای استراحت به ساحل میآید. در خشکی بسیار کمتحرک ولی در آب بسیار فعال است و با کمک پاهای خود به سرعت شنا میکند. فوکها از دستهایشان برای حفظ تعادل استفاده میکنند.
بدن این پستاندار برای زندگی در آب تغییراتی کردهاست. میان انگشتان دست و پای آن پردهای وجود دارد که باعث میشود دستها و پاها شبیه بالهای برای شنا شود. پاها در انتهای بدن و در امتداد دم قرار گرفتهاند. به همین دلیل فوکها نمیتوانند بهراحتی روی زمین راه بروند.
مهاجرت سالانه فک ها
فوکهای دریای خزر مهاجرت سالانهٔ منظمی دارند. آنها به دمای آب بسیار وابستهاند. وقتی دمای آب افزایش مییابد، آنها به بخشهایی که آب عمیقتر و قاعدتاً سردتر است، مهاجرت میکنند.
خطرات محیطی فک
شیر فوکها ۱۲ درصد چربی دارد. از زمانهای گذشته، تعداد زیادی از فوکها برای استفاده از پوست و گوشتشان شکار میشدند. تمامی کشورهای حاشیه خزر به جز کشور روسیه شکار اینگونه ارزشمند را ممنوع اعلام نمودهاند. در پی تلاشهای حامیان فوک خزری در منطقه خزر، وزیر محیط زیست کشور روسیه شکار قانونی فوکها را در سال ۲۰۱۸ بصورت موقت و به مدت یک سال ممنوع اعلام کرد.
در حال حاضر هم هر سال تعداد زیادی از آنها در تورهای ماهیگیران گرفتار میشوند. برخی ماهیگیران میپندارند که فوکها از ماهیان تجاری، که منبع ارزشمندی برای آنان هستند، تغذیه میکنند. به همین سبب، به محض مشاهدهٔ فوکها، آنها را میکشند. گرمشدن زمین، باعث ذوب یخهای بخش شمالی دریای خزر، و در نتیجه نابودی زیستگاههای فوک شدهاست.
از عوامل دیگر کاهش شدید جمعیت فوکهای دریای خزر، آلودگیهای محیطی و نوعی بیماری است که از سگسانان به اینگونه منتقل و در سالهای گذشته موجب تلفات زیادی شدهاست. همچنین تورهای صیادی و کاهش ماهیان کیلکا از جمله عواملی هستند که نابودی فوکها را سبب شدهاست.
فک ها شانهدار دریایی مهاجم
یکی از عوامل اصلی نابودی فوکها تکثیر نوعی شانهداران ژلهای مهاجم به نام «نمیوپسیس» (شانهدار دریایی مهاجم) است که از طریق کانال ولگا- دن وارد خزر شده و ظرف سالهای گذشته ضربه سنگینی بر اکوسیستم دریای خزر وارد کردهاست. تکثیر این آبزی باعث به هم خوردن زنجیره غذایی آبزیان و کاهش ۱۰ برابری فوک خزری شدهاست.
شانهدارهای مهاجم نمیوپسیس در دریای خزر از پلانکتونها تغذیه میکنند، پلانکتونهای موجود در دریای خزر تا ۹۰ درصد کاهش یافتهاست. از آن جایی که پلانکتونها غذای اصلی ماهیهای کوچک کیلکا است، شمار کیلکاها در این دریا کاهش چشمگیری داشتهاست. ماهی کیلکا نیز به نوبه خود منبع تغذیه بسیاری از آبزیان این دریا از جمله ماهیان خاویاری و فوک دریای خزر است. در نتیجه اختلال در زنجیره غذایی آبزیان دریای خزر شمار انواع ماهیها و فوکها تا ۱۰ برابر کاهش یافتهاست.
نقش فوک در طبیعت
فوکها با خوردن آبزیان بیمار و ایجاد تعادل در جمعیت آنها، در اکوسیستم دریای خزر نقش مهمی ایفا میکنند.
سرشماری فک
پیش از فروپاشی شوروی سابق، تعداد فوکهای خزری نزدیک به یک میلیون قلاده بود اما در سرشماری سال ۲۰۰۸ معلوم شد که این تعداد به یک صد هزار قلاده کاهش یافتهاست.