به مناسبت رحلت صاحب جواهر
اول شعبان 1266 سالروز رحلت علامه شهید آیت الله العظمی مرحوم شیخ محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر است. آنچه می خوانید گوشه ای از زندگی پربار و سراسر افتخار این عالم ربانی است.
محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر همان آیت الله شیخ محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبد الرحیم بن آقا محمد بن ملاعبدالرحیم شریف اصفهانی متولد 1166 و رحلت نموده در 1228 هجری خورشیدی از فقهای برجسته و بی بدیل شیعه و صاحب کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» است که نام و یاد او همراه و هم ردیف عنوان زیبا و جانانه این کتاب شریف است و شخصیت والاتبار او را بیشتر با عنوان «صاحب جواهر» می‌شناسند.
نسب ایشان از طرف پدر به خانواده ای مذهبی و ایرانی و از مادر به ابوالحسن فتونی از علمای حومه حله می‌رسد.
از ایشان هشت پسر و چند دختر باقی ماند و تنی چند از آنان برجستگانی در عرصه معرفت و ادب شدند و باقیات الصالحاتی برای آن عالم ربانی.
محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر در 25 سالگي به درجه ي اجتهاد رسيد و از همان سال نگارش كتاب گرانقدر "جواهر الكلام" را آغاز كرد. جواهر الكلام، اين دائرة المعارف فقه شيعه، ثمره ي 32 سال تلاش شبانه روزي او، اينك، معتبرترين متنِ درسي عالي ترين سطح دروس حوزه ه اي علميه ي شيعه، يعني درس خارجِ فقه است.
صاحب جواهر از جمله فقیهانی است که به ولایت فقیه باور داشته است. وی بر این باور است که ولایت فقیه نزد فقیهان شیعی امری مسلم است چرا که مقصود از حاکم در کلام آن‌ها، فقیه نائب امام در زمان غیبت است.
ویژگی های کتاب جواهر الكلام
جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام اثر محمدحسن نجفی، یکی از منابع اصلی فقه شیعه است.[۱]
این کتاب در بردارنده تمام ابواب فقهی است و ترتیب و فهرست مطالب آن همانند کتاب شرایع الاسلام علامه حلی است.
رضا همدانی در کتاب مصباح الفقیه به برخی از ویژگی‌هایی این کتاب اشاره کرده‌اند:
این کتاب از جامعیت برخوردار است و در زمینه فقه، محقق را از کتب دیگر بی نیاز می‌کند. همچنین در این کتاب نام بیشتر فقیهان مذکور است و دیدگاه های آن‌ها بررسی شده است. نیز بیشتر کتب و متون فقهی مورد تحلیل قرار گرفته است و مطالب آن رد یا اثبات شده است.
از سوی دیگر فقط به روایت های مورد نیاز اشاره شده و در موقع لزوم روایات اهل سنت نیز آورده شده است. عبارات جواهر با زبان ساده بیان شده است و استدلال های آن گویا و روشن است.
در موارد بسیاری متن روایات و سند آن‌ها نقل نمی‌شود. یا صرفاً بخشی از آن نقل می‌شود.[2]
شیخ از شیوه محقق حلی پیروی کرده است چرا که فقره فقره و حتی عبارت‌ها را به ترتیب روش حلی ذکر کرده است. به لحاظ شکلی، کتاب جواهر نیز به تقسیم چهارگانه محقق حلی در شرایع وفادار مانده است.
از دیگر ویژگی‌ها این کتاب می‌توان به وافر و زیاد بودن مصادر و منابع آن و استناد به آن‌ها اشاره کرد. تنوع مصادر و منابع در این کتاب بسیار زیاد است و طیف گسترده‌ای به لحاظ تاریخی را شکل می‌دهد.
این کتاب تمامی ابواب فقهی را در بردارد و به طور کامل فقه استدلالی است و به اصطلاح امروز خارج فقه است.
صاحب جواهر به اجماع و شهرت اعتماد دارد و با رای شاذ به شدت مخالفت می‌کند چنان‌که با رای فیض کاشانی در مورد نماز جمعه و غنا چنین کرده است.
شیوه نگارش جواهر
شیخ محمدحسن نجفی ابتدا آن بخشی از متن شرایع را که نیاز به توضیح دارد بیان می‌کند و شرح می‌دهد. پس از آن نظریات فقیهان را ابتدا مطرح و سپس نقد و بررسی می‌کند. وی در پایان با توجه به دلایل، نظریه خود را بیان می‌کند. گاهی نیز به فروعات این مسئله اشاره می‌کند. البته این شیوه در تمامی کتاب رعایت نشده است اما در بیشتر کتاب همین شیوه را دنبال کرده است.
وی در روش نقل روایات نیز گاهی به کتاب‌های اربعه شیعیان ارجاع داده است اما معمولاً روایت را بدون نام منبع می‌آورد.
صاحب جواهر در نقل اقوال کوشش فراوان کرده است و تتبع زیادی انجام داده است. وی سعی کرده است تا نظریات فقیهان متقدم و متاخر را گردآوری کند ولی تنها به قول فقهای سلف تکیه کرده است.
وی به اجماع و شهرت اعتماد دارد و با رای شاذ به شدت مخالفت می‌کند چنان که با رای فیض کاشانی در مورد نماز جمعه و غنا چنین کرده است.[3]
باور به ولایت فقیه
صاحب جواهر از جمله فقیهانی است که به ولایت فقیه باور داشته است. وی بر این باور است که ولایت فقیه نزد فقیهان شیعی امری مسلم است چرا که مقصود از حاکم در کلام آن‌ها، فقیه نائب امام در زمان غیبت است.[4]
وی بر این باور بود که ولایت فقیه، تداوم بخش حرکت و جنبش پیامبران الهی و ائمه معصوم نزد شیعه است. در این باره می‌گوید که اگر ولایت عامه فقیه محقق نباشد آن گاه بسیاری از امور شیعیان تعطیل می‌شود. وی هم از طریق روایت‌ها و هم از طریق اجماع محصل و منقول، ضرورت ولایت فقیه را به اثبات رسانده است و بر آن است که کسانی که طعم فقه را نچشیده‌اند و از کلام امامان معصوم شیعه چیزی نفهمیده‌اند در مورد ولایت فقیه تردید می‌کنند.[5]
جواهر الکلام حاصل توسل به علی بن ابی طالب
مرحوم صاحب جواهر در تالیف این کتاب، به روح پر فتوح مولی الموالی علی بن ابیطالب (علیه السلام) استمداد و توسل جسته است و در پایان کتاب می گوید: «خداوند متعال بر ما منت گذارد که توسل ما را بر محمد و آل او، به خصوص اسد الله الغالب، دروازه علوم اسلامی، علی بن ابیطالب(علیه السلام) پذیرفت و ما را بر آنچه خواسته بودیم، توفیق عنایت فرمود. در برابر این نعمت بزرگ شکرگزار و سپاسمندیم و تاریخ فراغت آن، شب سه شنبه 23 رمضان 1254 هجری نبوی بود و در تالیف آن درست سی سال رنج و زحمت و اشتغال در کار بوده است.
سرانجام اين عالم كم نظير در 66 سالگي در نجف اشرف وفات يافت و پس از تشييعي با شكوه، بدن مطهر او را در مقبره اي كه خود جنب مسجدش در نجف آماده كرده بود، به خاك سپردند. شيخ محمد حسن نجفي در پايان عمر زمام امور ديني را پس از خود به شاگرد فقيه و فرزانه اش شيخ مرتضي انصاري سپرد و جان به جان آفرين تسليم نمود.
پی نوشت:
1- متن جواهرالکلام
2- میراث ماندگار فقیهان، نگاهی به کتاب نفیس جواهر الکلام، محمد فاضل استرآبادی، فصلنامه تخصصی اهل بیت، زمستان 1375، ش8، ص167
3- سبک شناسی جواهر، عندلیب، محمد؛ مجله پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، بهار 1375 - شماره 4 (18 صفحه - از 21 تا 38)
4- متن جواهرالکلام
5- کتاب:صاحب جواهر فقیه جاودانه، ابراهیم اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، چ اول 1373 ش، ص 101
منابع:
ویکی پدیا
ویکی شیعه
ویکی نور
حوزه
