لهجه‌ی مردم شهر دشتستان خیلی شبیه به گویش مردم استان لرستان است و علت آن‌هم این است که این شهر با استان لرستان همسایه است. شغل دشتستانی‌ها از قدیم کشاورزی بوده و بهترین محصول این منطقه خرما است که این فرآورده باعث رونق اقتصادی شهر شده است.
موقعیت جغرافیایی شهرستان دشتستان
شهرستان دشتستان در قسمت شرق بوشهر واقع‌شده است که از ناحیه‌ی مغرب به شهرستان بوشهر و تنگستان، از بخش جنوب به شهرستان دشتی، از قسمت شمال غرب به شهرستان گناوه و از شرق و شمال‌شرق‌وز به استان فارس متصل شده است.
تاریخچه شهر دشتستان
یکی دیگر از شهرهای قدیمی و باستانی جنوب ایران، دشتستان است و کارشناسان نام آن را دستقان گذاشته و به دلیل آب‌وهوای گرمی که دارد، این شهر را بخشی از استان فارس می‌دانند. گفته می‌شود فردی به نام اصطخری، شهر دشتستان را جزو کوره‌های استان فارس معرفی کرده است. در سال ۱۳۸۵ بر اساس گزارش مأموران اداره سرشماری، جمعیت شهر دشتستان ۲۲۶۹۰۵ هزار نفر اعلام شد و بعد از۵ سال یعنی در سال۱۳۹۰، اداره‌ی سرشماری جمعیت این شهر را ۲۲۹۸۹۷ هزار نفر اعلام کرد.
جاذبه های قدیمی و سیاحتی شهر دشتستان
شهرستان دشتستان جاذبه‌های تاریخی و سیاحتی متعددی دارد. تل خندق در دشت دهرود، تل مر، کاخ زمستانی کورش در شهر برازجان، شهر تاریخی توز یا توج، گور دختر که آرامگاه دختر کورش در آنجا بناشده است، کاروانسرای مشیرالملک،کوشک اردشیرخان ساسانی ملقب به اردشیر بابکان و آتشکده‌ای که در همسایگی تل خندق وجود دارد. بعضی از این بناها نزدیک شهر برازجان قرار دارند و برخی هم داخل شهرستان دشتستان طراحی و ساخته‌شده‌اند.
آرامگاه دختر کوروش
گفته می‌شود مقبره‌ی دختر کوروش بزرگ، واقع در دهکده‌ی پشت پر، از شهرستان‌های دشتستان، ساخته‌شده و طبق اسناد برجای‌مانده، قدمت این بقعه مربوط به دوران حکومت هخامنشیان است. گویا آرامگاه دختر کوروش مانند بقعه‌ی کوروش کبیر طراحی و ساخته‌شده است. محققان بر این باورند که این مقبره در اواخر دهه‌ی ۸۰ (۱۳۸۰) بازسازی‌شده است. این آرامگاه در ناحیه‌ی شهر دشتستان و در جاده‌ی برازجان به کازران واقع‌شده است. بنای گور دختر در سال ۱۳۷۶، به شماره‌ی ملی ۱۸۹۷، ثبت و جزو بناهای تاریخی کشور ایران قرار گرفت.
بنای تاریخی کوشک اردشیر ساسانی در قسمت شرق آرامگاه دختر کوروش، ساخته‌شده است. عمارت چرخاب و بردک از دیگر بناهای قدیمی شهر برازجان قرار دارد.
شهرستان تنگستان
استان بوشهر با داشتن شهرهای کوچک و بزرگ، قلب اقتصاد تاریخ ایران به‌حساب می‌آید. یکی از این شهرها، تنگستان نام دارد که از ۲ بخش مرکزی و دلوار تشکیل‌شده و مرکز آن شهرستان اهرم است..
به نظر می‌رسد مردم شهر تنگستان از طریق شغل‌هایی نظیر باغبانی، دادوستد با کشورهای حوضه‌ی خلیج‌فارس، کشاورزی، بافتن گلیم و حصیر، ماهیگیری، بافتن عبا و کشتی‌سازی، امرارمعاش می‌کنند. همچنین آب مصرفی موردنیاز خود را از قنات، رود و آب‌انبار تهیه می‌کنند. مردم شهر تنگستان سالانه جو، گندم، انواع مرکبات،سبزی‌ها، انواع خرما و تنباکو را از کشاورزی و باغداری به دست می‌آورند.
موقعیت جغرافیایی شهر تنگستان
کارشناسان و مهندسان مساحت شهر تنگستان را بالغ‌بر ۱۹۲۶ کیلومترمربع تخمین زده‌اند و نیز برآورد کرده‌اند که از ناحیه‌ی جنوب‌شرقی به شهر دشتی، از قسمت غرب به خلیج‌فارس، از بخش شمال به شهر دشتستان، از قسمت شمال‌غربی به شهر بوشهر، و نیز از طرف جنوب‌غربی به خلیج همیشه فارس متصل شده است.
تاریخچه شهرستان تنگستان
محققان معتقدند که درگذشته در سواحل شهرستان تنگستان، دریاچه‌هایی قرار داشته که نمی‌توانستند به‌راحتی از آن عبور کنند و نیز خانه‌ها را در دره‌های باریکی که بین کو‌ه‌ها وجود داشته، طراحی و ساخته‌اند. به این خاطر نام این منطقه تنگستان است. گویا در زمان‌های گذشته، این شهر فقط بخشی از سواحل بوشهر بوده اما سال‌ها بعد، شهرهای باغک، اهرم وبنه گز، به تنگستان اضافه‌شده‌اند.
باستان‌شناسان بر این باورند که قدمت شهر تنگستان به دوران زندیه مربوط می‌شود. همچنین مانند دیگر شهرهای ایران، مردانی جوانمرد و دلیری داشته و دارد که از همان دوران برای حفظ و امنیت کشور، خالصانه جنگیده‌اند و در نام و آوازه‌ی ایران، سنگ تمام گذاشته‌اند. گویا در آن زمان فرمانروای بندر ریگ کاروان تاجران را سرقت می‌کرده و این کار خشن و ناجوانمردانه باعث خشم و ناراحتی کریم‌خان زند شده است. از این‌رو ایشان برای نابود کردن این یاغی پست فترت، سپاهی را تشکیل می‌دهد. مردهای غیور شهرستان تنگستان، کریم‌خان را در این جنگ یاری می‌کنند. طبق اسناد برجای‌مانده، شهر تنگستان در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی، دچار جنگ و خون‌ریزی بوده است. لطفعلی‌خان زند با فرمانروای شهر بوشهر که شیخ نصر نام داشته در حال جنگ بوده و همچنین با رضاقلی شاهسوند هم درگیر بوده است که سرانجام کریم‌خان به پیروزی می‌رسد. کارشناسان معتقدند در زمان سلطنت محمدشاه قاجار، شهر تنگستان دژی محکم بوده است و درخت‌های نخل، سرتاسر این شهر را پوشانده و نیز روستاهای این شهر، فاصله‌ی کمی با یکدیگر داشته‌اند. گویا زمانی که ارتش انگلیس به خاطر جریان هرات به بوشهر حمله می‌کند، مردم دلاور تنگستان و دشتستان در مقابل آن‌ها ایستادگی کرده و انگلیسی‌ها را از بوشهر بیرون می‌کنند. اما انگلیسی‌ها دست از شکست برنداشته و دوباره به بوشهر حمله می‌کنند که درنهایت شهر را در اختیار خود می‌گیرند. به نظر می‌رسد در آن دوران مردم شهر دشتستان، تنگستانی‌ها را تنگسیر خطاب می‌کردند.
زمانی که کشور انگلیس در سال۱۳۳۶ تا ۱۳۳۲ هجری شمسی به بوشهر حمله می‌کند، مردم تنگستان با رهبری افرادی چون حسین‌خان چاه کوتاهی، رئیس‌علی دلواری تنگستانی و زایر خضرخان اهرمی، در برابر هجوم دشمن ایستادگی می‌کنند. در این جنگ، انگلیسی‌ها به دهکده‌های دلوار و روستاهای تنگستان خسارت‌های زیادی وارد می‌کنند. همچنین تعداد زیادی از درخت‌های نخل را آتش زده‌اند. به گفته‌ی باستان‌شناسان، شهرستان تنگستان متشکل از ۵۰ دهکده بوده است و با کشور بحرین تجارت می‌کرده. بر اساس اسناد برجای‌مانده، در حدود سال ۱۳۳۰ هجری شمسی روستاهای باغک، ساحلی، خاویز و سمل، از توابع شهر اهرم را تنگستان خطاب کرده و سواحل خلیج‌فارس را به اسم سواحل تنگستان می‌شناختند.
در جنگ جهانی دوم، شیر مردان تنگستانی در مقابل ارتش بریتانا که قصد ورود به کشور ایران را داشتند ایستادگی کرده و شجاعانه جنگیدند. گفته می‌شود که سرپرست نظامی تنگستان در جنگ جهانی دوم، رئیس‌علی دلاوری بوده است و اشخاصی چون خضرخان اهرمی، ملاعلی تنگستانی و شیخ حسین‌خان چاه کوتاهی، ازنظر دینی و اسلامی مردم را آگاه می‌ساختند. ملاعلی تنگستانی از عارفان پرهیزگار آن زمان بوده و مردم را راهنمایی می‌کرده و برای حفظ دوستی و یکپارچه بودن مردم تنگستان، زحمات بسیاری کشیده است.
رییسعلی دلاوری
رییسعلی دلاوری از رهبران نامدار شهرستان تنگستان بوده که سرپرستی سپاه ایران در جنگ جهانی دوم در مقابل حمله‌ی انگلیسی‌ها به استان بوشهر را بر عهده داشته است. وی در پیروزی مقابل انگلیسی‌ها، زحمات بسیاری را کشیده است و خانه‌ی ایشان در شهر دلوار که از توابع شهرستان تنگستان است، قرار دارد. سال‌ها بعد خانه‌ی ایشان به موزه‌ی گردشگری تبدیل شد. وی پس از سال‌ها مبارزه با انگلیسی‌ها، نهایت در ۳۴ سالگی به درجه‌ی رفیع شهادت نائل می‌شود.
شهر دلوار
گفته می‌شود در سال ۱۳۹۰ اداره‌ی سرشماری، از شهر دلوار آمارگیری به عمل آورد و جمعیت آن را ۹۱۰۰۰ نفر اعلام کرد است. بر اساس این آمارگیری مشخص شد که نزدیک به ۶۱۰۰۰ نفر در دهکده زندگی می‌کنند، ۳۰۰۰۰ نفر در داخل شهر ساکن‌اند و مابقی جزو ساکنین این شهر نیستند. مذهب مردم این شهرستان شیعه است و به لهجه‌ی شیرین تنگ‌سیری صحبت می‌کنند.
ویژگی ها و جاذبه های گردشگری شهرستان تنگستان
در شهرستان تنگستان ۲ نوع آب و هوا دارد. بخش‌های مرکزی، هوا معمولاً گرم و خشک است و ناحیه‌ی ساحلی، گرم و مرطوب است.
کوه بیرمی، قلعه‌ی دختر و سرخ، کوه‌های باشکوه و زیبای شهرستان تنگستان هستند که بر این شهر قد علم کرده و خودنمایی می‌کنند. همچنین تنگ‌های گروک، باهوش و بهوش جذابیت بخصوصی به این شهر داده است. و نیز رود شور، رود مند، رود بهوش یا اهرم، رود خشک و نیز چشمه‌های آب گرم، از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهر به‌حساب میآیند. همچنین شهرستان تنگستان دارای معادن گچ، نفت، شن، سنگ، ماسه است.
بناهای تاریخی و زیارتی شهرستان تنگستان
امامزاده زید ابن علی گلنگون، امامزاده شاهزاده زکریا در شهرآباد ، امامزاده شاه نعمت‌الله در شهرآباد، کوشک تاریخی شهرآباد، امامزاده، قنات تاریخی شهرآباد، امامزاده زین الشهدا شهر اهرم، قلعه‌ی دختر در شهرآباد، چشمه آب‌درمانی، رودخانه باهوش اهرم، روستای خائیز، قلعه‌ی دختر واقع در کوه شهرآباد، تل کوشک شهرآباد، از دیگر مکان‌های تاریخی شهرستان تنگستان به‌حساب میآیند.
