قرارداد 1919 و وثوق الدوله
اسفندماه سال 1299 سيدضياءالدين طباطبايي رئيس‌الوزرا طي اعلاميه‌اي رسمي لغو قرارداد 1919 منعقده ميان ايران و انگلستان را كه در زمان وثوق‌الدوله امضا شده بود و به دليل واكنش شديد شخصيت‌هايي چون آيت‌الله مدرس، خنثي و غيرقابل اجرا مانده بود، اعلام كرد.
پس از خاتمه جنگ اول جهاني، انگلستان ـ يكي از فاتحين اين جنگ ـ قدرت مسلط خارجي در ايران به شمار مي‌آمد. زيرا نه تنها نيروهاي عثماني و حاميان آلماني آنها شكست خورده و از خاورميانه بيرون رانده شده بودند، بلكه روسيه هم به علت بروز انقلاب بلشويكي دچار آشفتگي و جنگ داخلي بود. بر اين اساس انگليسي‌ها نيروهاي خود را تا شمال ايران پيش رانده و از طريق مرزهاي جنوبي روسيه به نيروهاي مخالف رژيم كمونيستي جديد روسيه كمك مي‌كردند.
انگليسي‌ها براي تثبيت نفوذ خود در ايران، در نهم اوت 1919 و در شرايطي كه احمدشاه قاجار در آخرين ماههاي حكومت خود فاقد هرگونه نفوذ سياسي در كشور بود و سلسله قاجار در آستانه انقراض قرار داشت، قراردادي با نخست وزير وقت ايران ـ وثوق الدوله ـ امضاء كردند. به موجب اين قرارداد كليه تشكيلات نظامي ومالي ايران تحت نظارت انگليسي‌ها قرار مي‌گرفت و امتياز راه‌آهن و راه‌هاي شوسه ايران نيز به آنها واگذار مي‌شد. پس از امضاي اين قرارداد، بين وثوق الدوله و «سرپرسي كاكس» وزير مختار انگليس، كه خبر آن محرمانه نگاه داشته شده بود، انگليسي‌ها منتظر تصويب قرارداد از طرف مجلس ايران نمانده و يك هيأت نظامي به رياست ژنرال «ديكسون» و يك هيأت مالي به رياست «آرميتاژ اسميت» براي تشكيل سازمان جديد ارتش ايران و اداره امور ماليه كشور به ايران فرستادند.(1)
قرارداد 1919 كه ايران را عملاً تحت الحمايه انگلستان قرار مي‌داد با مخالفت شديد افكار عمومي مواجه شد و به تصويب مجلس نرسيد. چهره هايي چون مرحوم سيد حسن مدرس نقش مهمي در افشاي ابعاد اين معاهده و بسترسازي براي لغو آن ايفا كردند .حتي احمدشاه قاجار نيز تحت تأثير مخالفت‌هاي گسترده مردم، حاضر نشد اين قرارداد را تاييد كند. وثوق الدوله با فشار افكار عمومي در چهارم تير 1299 استعفا داد و مشيرالدوله ـ جانشين وي ـ قرارداد را لغو وعذر مستشاران انگليسي را خواست.
وثوق الدوله كه بود؟
حسن وثوق ـ وثوق الدوله ـ برادر بزرگ احمد قوام ـ قوام السلطنه ـ 1251ش. در تهران متولد شد. فرزند میرزا ابراهیم معتمدالسلطنه و نوهٔ پسری محمد قوام‌الدوله آشتیانی است. علوم ادبی را از میرزا احمد گلپایگانی و فلسفه را نزد میرزا هاشم رشتی اشکوری و میرزا ابوالحسن جلوه آموخت. او در سفرهایی که به خارج رفت فرانسوی را به خوبی و همچنین انگلیسی را فراگرفت.
وثوق در جوانی و در سال ۱۲۷۱ خورشیدی مستوفی آذربایجان شد و لقب وثوق الملک را از ناصرالدین شاه دریافت کرد.
در سال ۱۲۷۳ لقب او به وثوق الدوله تغییر یافت. در دورهٔ یکم و دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی انتخاب شد و در مجلس به سمت نیابت ریاست مجلس دست یافت. او از سال ۱۲۹۰ خورشیدی تا اوایل سلطنت رضاشاه شانزده بار عهده‌دار وزارتخانه‌های مالیه (دارایی)، خارجه، عدلیه (دادگستری)، داخله (کشور) ومعارف (فرهنگ) گردید.
پس از فتح تهران توسط مجاهدین، مجلس عالی مرکب از سی نفر برای اداره مملکت تشکیل شد که وثوق الدوله عضو آن بود. پس از انحلال مجلس عالی و تعیین هیئت مدیره، رئیس آن هیئت گردید که حکم اعدام شیخ فضل‌الله نوری توسط آن هیئت صادر شد.(2)
در دوره اول مجلس شوراي ملي (مهر 1285 تاتير 1287) از تهران به نمايندگي انتخاب شد. در كابينه سپهدار اعظم (محمد ولي‌خان تنكابني) براي نخستين بار به وزارت دادگستري منصوب شد. در كابينه صمصام السلطنه وزير خارجه بود و در كابينه مستوفي الممالك وزير ماليه بود. در 1295 ش. از سوي احمدشاه به رئيس الوزرايي منصوب شد، اما در خرداد سال بعد، از اين سمت استعفا كرد.
سپس در كابينه عين الدوله وزير علوم و اوقاف شد. وي مجدداً در تير 1297 توسط احمدشاه رئيس الوزرا شد واين سمت را تا تير 1299 حفظ كرد. او سپس راهي اروپا شد اما مصادف با كودتاي سوم اسفند رضاخان به تهران آمد. در اروپا براي توفيق كودتاي رضاخان رايزني‌هايي با انگليسي‌ها داشت. با اين وجود پس ازبازگشت به تهران، رضاشاه در يك حركت عوام فريبانه، مبلغ دويست هزار تومان رشوه دريافتي از انگلستان را در رابطه با قرارداد 1919 از وي بازستاند. وثوق الدوله در اواخر عمر يك بار ديگر به نمايندگي مجلس انتخاب شد. و سپس در دي 1314 رياست فرهنگستان اول را عهده‌دار گرديد. وي كه شاعر نيز بود در 5 بهمن 1329، در 78 سالگي در تهران درگذشت و در قم به خاك سپرده شد.
پی نوشت:
1- قرارداد 1919 ايران وانگليس، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
2- نقش روشنفکران در تاریخ معاصر ایران
