تقريبا همه ما با واژه «واريس» آشنايي داريم و فكر مي‌كنيم اين عارضه فقط در ناحيه پا ايجاد مي‌شود درحالي كه واريس ممكن است در هر بخشي از سياهرگهاي بدن ايجاد شود كه يكي از اين مناطق بيضه‌هاست! در قسمت فوقاني هر بيضه، شبكه‌اي از سياهرگ‌ها وجود دارد. اگر به هر دليل اين وريدها دچار اختلال شوند، واريس سياهرگهاي بيضه به‌وجود مي‌آيد كه به آن واريكوسل گفته مي‌شود. واريكوسل امروزه شايع‌ترين علت قابل درمان ناباروري مردانه محسوب مي‌شود. در اين مقاله دكتر ناصر شخص‌سليم، متخصص ارولوژي و دانشيار دانشگاه علوم‌پزشكي شهيد بهشتي، شما را با علل، عوارض، راه‌هاي تشخيص و درمان اين بيماري آشنا مي‌كند.
وقتي رگ‌ها گشاد مي‌شوند
به اتساع يا گشاد شدن سياهرگهاي بند بيضه واريكوسل مي‌گويند. بند بيضه از قسمت فوقاني اين ارگان به سمت كانال مغبني امتداد دارد كه از طريق اين كانال وارد شكم مي‌شود. اين بند در قسمت فوقاني بيضه به صورت طنابي لمس مي‌شود و حاوي اين موارد است: لوله مني‌بر كه اسپرم يا همان نطفه مردانه را از بيضه به كيسه‌هاي مني و مجرا منتقل مي‌كند، شريان بيضه كه خونرساني را بر عهده دارد، وريدها (سياهرگ‌ها) كه خون سياهرگي را از بيضه خارج مي‌كنند و عروق لنفاوي و اعصاب. در واقع اين بيماري شبيه به واريس اندام تحتاني است.
شايع‌ترين علت ناباروري قابل درمان
واريكوسل شايع‌ترين علت قابل اصلاح ناباروري اوليه و ثانويه در مردان است كه در 15 درصد مردان جوان ديده مي‌شود. اين بيماري در 35 درصد مرداني كه به علت ناباروري اوليه مراجعه مي‌كنند و در 75 تا 81 درصد مردان با ناباروري ثانويه ديده مي‌شود. شروع آن هم معمولا در زمان نوجواني است و به صورت نادر در پسران قبل از بلوغ رخ مي‌دهد.
واريكوسل عمدتا در طرف چپ ايجاد مي‌شود هرچند مي‌تواند دوطرفه هم باشد. اگر هم فقط در طرف راست باشد يا براي اولين‌بار در افراد مسن رخ دهد، فرد بايد از نظر تومورهاي شكمي بررسي شود.
چرا ايجاد مي‌شود؟!
علل مختلفي براي اين بيماري مطرح شده است. در داخل وريدها دريچه‌هايي وجود دارد كه از برگشت خون جلوگيري مي‌كنند. نارسايي اين دريچه‌ها يا عدم وجود آنها مي‌تواند باعث گشاد شدن وريدها شود. از طرفي وريد بيضه چپ، خون خود را به داخل وريد كليه تخليه مي‌كند و طرف راست وارد وريد اجوف تحتاني (بزرگ‌ترين وريد بدن كه خون قسمت‌هاي پايين بدن را به قلب مي‌رساند) مي‌شود. بنابراين طول وريد بيضه چپ طولاني‌تر و فشار داخل آن بيشتر است كه باعث شيوع بيشتر اين بيماري در طرف چپ مي‌شود. علت ارثي يا ژنتيك نيز براي آن شناخته نشده است.
ممكن است علامتي نداشته باشيد
واريكوسل معمولا علامتي ندارد و به طور اتفاقي در معاينه كشف مي‌شود. بيمار ممكن است با شكايت بزرگي، عدم تقارن بيضه‌ها يا درد بيضه‌ها يا پس از ازدواج به علت ناباروري مراجعه كند و در بررسي متوجه اين بيماري شويم. درد بيضه ممكن است خفيف يا شديد باشد و با نشستن، ايستادن و فعاليت فيزيكي افزايش يابد اما معمولا با خوابيدن به پشت كاهش پيدا مي‌كند. واريكوسل همچنين مي‌تواند باعث كوچك شدن بيضه يا عدم رشد آنها و اختلال در آزمايش مني شود.
به عبارتي ممكن است باعث كاهش تعداد، حركت و شكل‌هاي طبيعي اسپرم شود و قدرت باروري مرد را كاهش دهد زيرا وقتي رگ‌هاي سياهرگي گشاد مي‌شوند دماي ناحيه بيضه‌ها افزايش پيدا مي‌كند و اسپرم‌سازي مختل مي‌شود. البته بيشتر مطالعات نشان داده است جراحي واريكوسل باعث افزايش غلظت اسپرم (تعداد اسپرم در واحد حجم) با يا بدون بهبود حركت و اشكال طبيعي اسپرم مي‌شود. لازم به ذكر است كه واريكوسل هميشه باعث علائم ذكر شده در بالا نمي‌شود و بسياري از بيماران ناباروري ندارند.
چه كساني نياز به درمان دارند؟
درمان واريكوسل بستگي به عوامل گوناگوني دارد. اگر بيمار مجرد باشد و در آزمايش مني اختلال داشته باشد يا حجم بيضه‌اش كاهش يافته باشد بايد تحت درمان قرار گيرد. افراد متاهل هم اگر ناباروري دارند و آزمايش مني‌شان اختلال داشته باشد بايد درمان شوند.
تصميم به درمان واريكوسل در نوجوانان ظرافت خاصي دارد زيرا در اين افراد انجام آزمايش مني به جهت مسائل اجتماعي و رواني مشكل است. از طرفي در اين گروه سني با افزايش سن در حالت عادي فاكتورهاي مربوط به اسپرم افزايش مي‌يابد بنابراين آزمايش مني مختل ممكن است ناشي از بيماري واريكوسل نباشد. در اين افراد سايز بيضه مهم است؛ اگر كوچكي دوطرفه وجود داشته باشد يا اينكه در طرف واريكوسل حجم بيضه 02 درصد كمتر از طرف مقابل باشد، فرد بايد درمان شود. لازم به ذكر است كه تاكنون هيچ روشي براي پيشگيري از واريكوسل درجمعيت عمومي شناخته نشده است.
زير پوست‌تان توده حس مي‌كنيد؟!
فرد مبتلا به واريكوسل ممكن است با معاينه خود متوجه بيماري‌اش شود. در واقع اين بيماري به صورت توده يا توده كرمي‌شكل لمس مي‌شود. تشخيص آن نيز براساس معاينه فيزيكي پزشك است به اين صورت كه بيمار در حالت ايستاده معاينه مي‌شود و پزشك در حالي كه بندهاي بيضه را لمس مي‌كند از بيمار درخواست مي‌كند زور بزند تا باعث تغيير اتساع وريدها شود. گاهي هم به صورت طبيعي بيضه‌ها بالاتر هستند يا فرم بند بيضه به علت كوتاهي يا چاقي فرد به‌خوبي قابل لمس نيست كه در اين موارد پزشك ممكن است درخواست سونوگرافي بيضه بدهد.
اين بيماري از نظر شدت براساس معاينه به 3 درجه تقسيم مي‌شود. درجه 1 كه اتساع وريدي فقط حين زور زدن در لمس توسط پزشك تشخيص داده مي‌شود، درجه 2 كه بدون زور زدن اتساع وريدي لمس مي‌شود و درجه 3 كه اتساع وريدي از روي پوست كيسه بيضه قابل مشاهده است و شديدترين نوع بيماري است. مواردي كه پزشك در معاينه واريكوسل را لمس نمي‌كند و وجود آن در سونوگرافي تشخيص داده مي‌شود به نوع ساب كلينيكال معروف است كه اهميت باليني نداشته و نياز به درمان ندارد.
واريكوسل و كاهش هورمون مردانه
در مطالعه چند مركزي كه توسط سازمان بهداشت جهاني انجام شد، مردان بالاي 30 سال كه واريكوسل داشتند نسبت به افراد جوان‌تر درگير با اين بيماري، ميانگين سطح تستسترون پايين‌تري داشتند. همچنين اين كاهش هورمون در بيماران بدون واريكوسل ديده نشد. اين مطالعه نشان مي‌دهد كه واريكوسل روي هورمون‌سازي بيضه هم تأثير مي‌گذارد. در مطالعات ديگر هم نشان داده شد واريكوسل روي سلول‌هاي ليديگ كه نقش هورمون‌سازي (تستوسترون) را در بيضه دارند، تاثير منفي مي‌گذارد.
با دارو درمان نمي‌شود!
واريكوسل يك بيماري خوش‌خيم است اما درمان دارويي ندارد. از روش‌هاي درماني آن مي‌توان به جراحي (درمان واريكوسل با ليزر) يا روش فرستادن لخته (آمبوليزيشن) از طريق سوراخ پوستي و وارد شدن به سيستم وريدي اشاره كرد. اساس روش‌هاي جراحي هم بستن وريدهاي گشاد شده بيضه است.
جراحي 4 روش دارد
جراحي به 4 روش انجام مي‌شود. روش ميكروسكوپيك اينگوينال يا ساب اينگوينال كمترين عوارض را نسبت به ساير روش‌ها دارد زيرا شريان بيضه و عروق لنفاوي با ميكروسكوپ مورد توجه قرار مي‌گيرد و از آسيب آنها جلوگيري مي‌شود. شكاف اين عمل كمي بالاتر از كشاله ران است. در نوع ساب اينگوينال نيز شكاف پايين‌تر از كشاله ران است. روش بعدي اينگوينال و ساب اينگوينال است كه بدون ميكروسكوپ انجام مي‌شود بنابراين عوارض آن چندين برابر است. محل شكاف آنها نيز مانند روش قبلي است.
شيوه بعدي جراحي رتروپريتوان يا high inguinal است كه در آن شكاف جراحي در محل بالاتر از دو روش فوق داده مي‌شود و روش چهارم هم روش لاپاراسكوپيك است كه طي آن 3 سوراخ در ناحيه شكم ايجاد مي‌شود و عمل بستن وريدهاي بيضه از اين طريق انجام مي‌شود. در اين روش احتمال آسيب روده يا مثانه و عروق بزرگ وجود دارد. اين شيوه براي موارد دوطرفه مي‌تواند انجام شود.
