پیرامون درگذشت ایشان، برخي برآنند که آن مرحوم به مرگ طبيعي از دنیا نرفته و وی را مسموم نموده اند؛ چنانكه ميرزا محمد فرزند آيت الله آخوند خراساني مكرر اين مطلب را ذكر كرده اند.

زندگی نامه:

آیت الله حاج میرزاحسین خلیلی تهرانی، فقیه و مرجع تقلید امامی قرن سیزدهم و چهاردهم و از رهبران روحانی نهضت مشروطة ایران بود. وی در 1230 در نجف متولد شد، ابتدا نزد پدرش حاج میرزا خلیل و برادرش حاج ملاعلی درس خواند و پس از اتمام مرحلة سطح، در درس خارج صاحب جواهر و سپس شیخ انصاری شرکت نمود و از ایشان و برخی دیگر از علما، از جمله مولی زین العابدین گلپایگانی، اجازة روایت گرفت و در نجف به تدریس فقه پرداخت. احاطة وی بر فروع فقهی و تسلطش را در تدریس ستوده و گفته اند که از آرای بلند و قدرت بیان بالایی برخوردار بوده اند. ایشان پس از وفات شیخ محمدحسین کاظمی (متوفی؛ 1308 ق)، یکی از مراجع تقلید شد و در پی رحلت میرزای شیرازی (متوفی؛1312)، از بزرگترین مراجع تقلید به شمار آمد و مقلدان فراوانی در ایران و هند و عراق و دیگر بلاد اسلامی یافت.(1)  سرانجام این مرجع بزرگ تقلید، در بین الطلوعین دهم شوال سال 1326ق در مسجد سهله به دیار باقی شتافت و پیکر مطهرشان پس از تشییع در نجف اشرف به خاک سپرده شد.(2) 

پیرامون درگذشت ایشان، برخي برآنند که آن مرحوم به مرگ طبيعي از دنیا نرفته و وی را مسموم نموده اند؛ چنانكه ميرزا محمد فرزند آيت الله آخوند خراساني مكرر اين مطلب را ذكر كرده اند. البته اسناد و گزارش های ديگري هم در دست است كه مويد قول به شهادت وی می باشد؛ به خصوص وجود يك جاسوس خود فروخته به نام صدر راونجي در اين بين، حائز اهميت است. راونجي در همان ساعات پاياني رحلت ميرزا حسين، به مسجد سهله رفته بود و ميرزا نیز چايي نوشيده بود که بلافاصله قالب تهي نمود. آقا نجفي قوچاني هم اين واقعه را مشكوك مي داند و در كتاب حيات الاسلام، مطالبي چند در اين رابطه بازگو مي كند.(3) 

تهرانی و جنبش مشروطیت:

تهرانی به امور سیاسی و اجتماعی ایران حساس بود. وی در 1321ق، به دنبال اوضاع نابسامان اقتصادی و اجتماعی ایران و نارضایتی مردم از کارهای امین السلطان (صدراعظم وقت )، همراه با آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (متوفی 1329ق) به علمای ایران نامه نوشت و ناخشنودی خود را از سیاستهای نادرست امین السلطان نشان داد و حتی گفته اند که او را تکفیر نمود. این اقدامات بسیار مؤثر بود و موجب عزل امین السلطان شد. با آغاز نهضت مشروطه، تهرانی همراه با آخوند خراسانی و ملاعبداللّه مازندرانی (متوفی 1331ق) از آن حمایت نمود.

این سه روحانی، که بعد از وفات میرزای شیرازی مرجعیت شیعیان را به عهده داشتند، با نامه ها و پیامها و ارشادهای خود، سهم مهمی در پیروزی نهضت مشروطه داشتند. هدف آنان از این حمایت ، که آن را از عمده ترین عوامل پیروزی مشروطه دانسته اند، حفظ مذهب اسلام و از میان برداشتن حکومت استبداد و کوتاه کردن دست متجاوزان خارجی بود. پس از پیروزی نهضت مشروطه و تأسیس مجلس شورا، قانون اساسی برای تصویب نزد این سه تن فرستاده شد و آنان نیز آن را تنفیذ کردند و پس از آن نیز با ارسال نامه ها و تلگرامهای پی درپی ، به تقویت مجلس مبادرت نمودند. پس از به توپ بسته شدن مجلس اول در 1326ق، تهرانی و دیگر علمای ایرانی مقیم عراق، بر شدت مبارزة خود با حکومت استبدادی و پشتیبانی از مشروطه خواهان افزودند. تهرانی و خراسانی و مازندرانی طردنمودن محمدعلی شاه را از «اوجب واجبات »، دادن مالیات به گماشتگان او را از «اعظم محرّمات » و کوشش در راه استقرار مشروطه را به منزلة جهاد در رکاب امام زمان دانستند.(4)

از نسبتهاي ناصحيح به ميرزا حسين خليلي، عدول ايشان از مشروطه خواهي است که به نظر از شايعاتی بوده که توسط سلطنت طلبان قاجاری براي خلل در عزم مشروطه خواهان منتشر می شده است. البته؛ ناگفته نماند كه مرحوم تهرانی و دیگر روحانیون مشروطه خواه، تابع انديشه مشروطه شيعي بودند و نسبت عدم معرفت آنها به تفكر مشروطه خواهي، نسبتی بیهوده و بی اساس است. براي اثبات اين مطلب كافي است به نامه ها و تلگراف هاي مرحوم ميرزا حسين خليلي و ديگر علما نظر افكنده شود؛ چرا که در این نامه ها، مكررا  مي فرمايند: مشروطه هر منطقه طبق ديانت مردمان آنجاست و از آنجايي كه مردم ايران غالبا مسلمان و شيعه مذهب هستند، مشروطه اينان نيز غير از مشروطه اسلامي شيعي نخواهد بود. در این رابطه نیز صراحتا از «مشروطه اسلامي» سخن به میان آورده است که مراد آن مشروطه است که مبتني بر مذهب شريف جعفري باشد.به طور کلی؛ شناخت صحیح این عالمان بزرگوار نسبت به تفکر مشرووطه خواهی، موضوعی است که با تورق سطحی تلگراف های آنان در دوران خود، به راحتی قابل اثبات است. این بزرگواران، براي جلوگيري از بر باد رفتن باقيمانده مملكت، كه بر اثر استقراض هاي زيان بار دربار قاجار صورت مي گرفت، و براي حفظ ديانت و مذهب مردم اقدام به دفاع از مشروطه نمودند. اين مطلب به صورت واضح و مكرر در تلگراف هاي اينان وجود دارد، ولي بالاسف دستي وجود داشته كه نخواسته است علت اصلي حمايت علما از مشروطه روشن شده و به علاوه سعي در مخدوش كردن چهره علماي مدافع مشروطه داشته است.(5)

آثار علمی و شاگردان:

علی رغم آثار مکتوب مرحوم آیت الله خلیلی تهرانی در علوم دینی(6)  و مقام ممتاز وی در دانش فقه(7)،  آثار مکتوب وی غالبا بصورت مخطوط باقی مانده و جز چند رساله مختصر از وی، اثری به چاپ نرسیده است.(8)  برخی از شاگردان مرحوم تهرانی نیز عبارتند از:(9)

فرزندش شیخ محمد خلیلی، ميرزا محمد تقي گرگاني، سید حسين واعظي قزويني، سید محمد لواساني، آقا حسين نجم‏آبادي، سيد محمد امام جمعة تهران، سید على نخجواني، شیخ عبد الحسين الجواهري، شيخ ابو القاسم قمي و آقابزرگ طهرانی.

فضائل اخلاقی:

منابع مختلف(10)  فضائل اخلاقی متعددی را برای مرحوم آیت الله خلیلی تهرانی بر شمرده اند؛ از خلق نیکو و روی گشاده گرفته تا سخاوت و گشاده دستی و از اهتمام به کارهای عام المنفعه تا جدیت در فعالیت های علمی با این همه آن مرحوم را باید اسوه ای در عبادت و تهجد دانست(11) ؛ انس فراوان با مسجد سهله و کوفه و انجام اعمال مخصوص این مساجد، اعتکاف هرساله دهه آخر ماه مبارک رمضان در مسجد کوفه تا آخر عمر شریفشان، مداومت بر پیاده روی برای زیارت امام حسین علیه السلام در اکثر زیارات مخصوصه آن حضرت، مداومت هر روزه بر دعای سیفی امیرالمومنین علیه السلام و زیارت عاشورا در بین الطلوعین از جمله برنامه های عبادی آن مرحوم بوده است.(12)

منابع:

1 - دانشنامه جهان اسلام. مدخل: تهرانی، حاج میرزا حسین خلیلی؛ نوشته: فریده سیعدی. زیر نظر: غلامعلی حداد عادل، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران. ۱۳۸۳ ش. ج8. ص 756 و 757.
2 - ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب. محمدعلی مدرس تبریزی. کتابفروشی خیام. تهران. 1369ش. سوم.   ج2. ص 159.
3 - آیات ثلاث و انقلاب مشروطه، مطالعه موردی میرزا حسین خلیلی تهرانی؛ محمد علی نجفی.  نامه کنگره بین المللی بزرگداشت آخوند ملا محمد کاظم خراسانی. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. قم. شماره دوم. پاییز 1390.ص 75.
4 - دانشنامه جهان اسلام. پیشین.
5 - آیات ثلاث و انقلاب مشروطه. پیشین.
6 - نگ: طبقات اعلام الشیعة؛جزء اول؛  نقباء البشر فی القرن الرابع عشر. آقابزرگ تهرانی. مشهد. آستان قدس. 1404ق. ص 575.
7 - نگ: تكمله أمل الآمل. السيد حسن الصدر. دار المؤرخ العربي‌. بیتا. ج2. ص 465
8 - نگ:  طبقات اعلام الشیعة؛ پیشین. ص 575.
9 - همان. ص 576.
10 - نگ: تكمله أمل الآمل. پیشین و طبقات اعلام الشیعة. پیشین. ص 575.
11 - نگ: نطبقات اعلام الشیعة؛پیشین. ص576 و ریحانه الادب. پیشین.  ج2.  ص 159 و تكمله أمل الآمل. پیشین. و آیت الله بهجت (رض)؛ مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله بهجت (رض).  http://bahjat.ir/fa/content/1716
12 - نگ: طبقات اعلام الشیعة. پیشین. ص 576.

منبع: گروه حوزه علمیه تبیان - علی محمد سرلک