کسی که اعتقادات را عقلانی تر کرد

خواجه نصیر با نگارش تجرید الاعتقاد حرکت نوینی را آغاز کرد، او در این کتاب بر خلاف گذشتگان فقط به بررسی گزاره‌های دینی و تبیین باورهای مذهبی و دفاع از حوزه دین اکتفا نکرد، بلکه به تدوین منطقی و زیر بنای این اندیشه‌ها پرداخت.

اعتقادات دینی کم و بیش دغدغه همه انسان ها است. هرکس به نحوی در ذهن خود پیرامون جهانی که در آن زندگی می کند و یا اینکه از کجا آمده است و یا اینکه آیا با مرگ از بین می رود و یا باز هم زندگی ادامه خواهد یافت سوالاتی را می پرورد. پاسخگویی به این سوالات کار هرکسی نیست و علم کلام و متکلم متولی پاسخگویی به این سوالات است.

اما علم کلام زمانی معتبر خواهد بود که با استدلالت عقلی و معتبر همراه شود و به هیچ وجه از روش تقلیدی صرف استفاده نشود. چنین کلامی با این صفات در زمان خواجه نصیر الدین طوسی و بدست او اسلوب خاص پیدا کرد و تحولی نو در مسیر تفکرات اعتقادی ایجاد کرد.

خواجه نصیر الدین که بود؟
محمد بن محمد بن حسن طوسى معروف به محقق طوسى و خواجه نصيرالدين طوسى در سال 597 هـ.ق در طوس متولد شد. پدرش محمد بن حسن از فقهاى اماميه و محدثان طوس بود.
ایشان در زمینه های مختلف علمی تبحر داشتند، او فیلسوف، متکلم، فقیه، شاعر، ستاره‌شناس، ریاضیدان، منجم، پزشک و معمار بوده است.
اما یکی از مهم ترین شاخصه های علمی او نو آوری داشت در حوزه کلام و اعتقادات اسلامی است که ادامه به آن خواهیم پرداخت.

علم کلام چیست؟

علم کَلام یا کلام‌شناسی دانشی است که به بحث پیرامون اصول اعتقادی و جهان‌بینی دینی بر مبنای استدلال عقلی و نقلی می‌پردازد و به شبهه‌هایی که در این زمینه مطرح می‌شود، پاسخ می‌دهد.
علم کلام از علوم اسلامی است که بیشتر بر کاربرد عقل و علم در مسائل اعتقادی تکیه دارد تا باور تقلیدی. علم کلام معتقد به تحقیقی بودن باورهای اعتقادی است، نه تقلیدی بودن آن‌ها.
 

تحول کلام بدست خواجه نصیر الدین طوسی

کلام قبل از خواجه نصیر؛ بیشتر سبکی جدلی داشته و در مقابل فلسفه مطرح بود. متکلمین اسلامی از بدو ورود فلسفه در اسلام قرن‌ها با فلاسفه نبرد کردند. آنان با علم منطق نیز مخالف بودند و آن را به کار نمی‌بردند زیرا فن منطق در ردیف علوم فلسفی به شمار می‌رفت که به کلی مباین عقاید شرعی بود. در عصر خواجه نصیر (قرن هفتم و هشتم)؛ کلام مقداری سبک برهانی به خود گرفت و بیشتر رنگ فلسفی پیدا کرد. در این مرحله کلام هویت جدیدی یافته و افزون بر تکیه بر آیات و روایات، بر استدلال برهانی نیز استوار گشته است.

دستاورد های خردگرایی علم کلام

1. برهانی شدن کلام؛ خواجه نصیر با نگارش تجرید الاعتقاد حرکت نوینی را آغاز کرد، او در این کتاب بر خلاف گذشتگان فقط به بررسی گزاره‌های دینی و تبیین باورهای مذهبی و دفاع از حوزه دین اکتفا نکرد، بلکه به تدوین منطقی و زیر بنای این اندیشه‌ها پرداخت. او با بهره گیری از حکمت مشا، بخش امور عامه فلسفه را در گزاره‌های کلامی وارد کرد، بر همین اساس کلام تا نود درصد رنگ فلسفی به خود گرفت، به حدی که تمییز یک متن فلسفی از کلامی به آسانی امکان پذیر نیست.

2. احیا و ابقای فکر فلسفی و کلامی؛ خواجه با تالیف شرح اشارات و تنبیهات که از مهمترین آثار فلسفی است به بسیاری از اشکالات و انتقادات فخررازی بر فلسفه مشائی ابن سینا پاسخ داده و با این کار بنیان افکار فخررازی را از بین برده است و نقش خود را در احیای فکر فلسفی خصوصاً نسبت به مکتب مشاء ایفا نموده است.

3. قطع نفوذ معتزله؛ به‌رغم اختلافات جدی که امامیه با معتزله دارند؛ در مواردی متکلمان امامی از معتزلیان تاثیر پذیرفته‌اند، هر چند در مراحلی نیز تاثیر گذار بوده‌اند. تاثیرپذیری امامیه در مبنأ یا روش - و نه مسائل و مباحث - کم و بیش تا قرن هفتم ادامه داشته است. اما با ابداع روش فلسفی توسط خواجه، نفوذ معتزله در همین حد نیز در میان متکلمان شیعی رخت بر بست و بعد از آن هیچ متکلمی نه به‌طور صریح و نه تلویحاً نامی از معتزله نبرده است.

4. تاثیر بر کلام اهل سنت. کتابهای المواقف و المقاصد و شرح‌های آن‌ها رنگ تجرید الاعتقاد به خود گرفتند. حتی برخی از متکلمان اهل سنت مانند علاءالدین قوشجی متن تجرید الاعتقاد را برگزیده و بر آن شرح نوشته است. شرح او از جمله مهم‌ترین مصادر عقاید و آرای اشاعره قلمداد می‌شود. او در این شرح در پارهای از مسائل مورد اختلاف امامیه و اشاعره آرای خواجه را نقد کرده و در برخی دیگر تنها به شرح بسنده کرده است.

5. تنظیم جدید و چینش تازهای از مباحث کلامی؛ خواجه نصیر روش و نظام خاصی را در علم کلام شیعی پی ریزی کرد و به مباحث کلام چینشی نو و نظام مند داد. تنها اثر قدیمی که چینش تجرید الاعتقاد را دارد النکت الاعتقادیه منسوب به شیخ مفید است.

منابع:
سایت داشنامه اسلامی
ویکی شیعه
سایت حوزه
ویکی فقه

مردی که توانست سلطان مغول را رام کند

خواجه نصیرالدین محمد بن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی از اهالی جهرود از توابع قم بوده است كه در تاریخ 15 جمادی الاول سال 597 هجری قمری ولادت یافته است.

او به تحصیل دانش، علاقه زیادی داشت و از دوران جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حكمت سرآمد شد و از دانشمندان معروف زمان خود گردید. خواجه نصیرالدین طوسی ستاره درخشانی بود كه در افق تاریك مغول درخشید و در هر شهری پا گذارد آنجا را به نور حكمت و دانش و اخلاق روشن ساخته و در آن دوره تاریك و در آن عصری كه شمشیر تاتار و مغول خاندانهای كوچك و یا بزرگ را از هم پاشیده و جهانی از حملات مغولها به وحشت فرو رفته و همه در گوشه و كنار منزوی و یا فراری می شدند و بازار كسادی دانش و جوانمردی و مروت می بود و فساد حكمفرما. وجود و بروز چنین دانشمندی مایه اعجاب و اعجاز است. خواجه نصیرالدین طوسی را دسته ای از دانشوران خاتم فلاسفه و گروهی او را عقل حادی عشر نام نهاده اند. بهرحال خواجه نصیرالدین دوره تحصیل ابتدایی را قسمتی نزد دائی خود بابا افضل ایوبی كاشانی و فخرالدین داماد كه او شاگرد صدرالدین سرخسی و او شاگرد افضل الدین جیلانی و او شاگرد ابوالعباس ریوگیری و او شاگرد بهمن یار از شاگردان شیخ الرئیس ابوعلی سینا تحصیل كرده است.

بقول مولف آثار الشیعه خواجه نصیرالدین طوسی با سیدعلی بن طاوس حسینی و شیخ میثم بن علی بحرانی در مدرسه ابوالسعاده اصفهان متفقاً درس خوانده و بنا به عقیده دسته ای از مورخین ابن میثم در فقه استاد و در حكمت شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بوده است. شهید ثانی در رساله چهل حدیث خود می نویسد محققاً خواجه نصیر در علوم منقول شاگرد پدرش بود كه او از شاگردان فضل اله راوندی بود و او از شاگردان ثقه الاسلام سید مرتضی علم الهدی می باشد. یكی از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی علامه حلی می باشد و علامه حلی در موقع اجازه دادن به یكی از شاگردانش بنام ابن زهره دربارة استادش در همان اجازه نامه چنین می نویسد:

خواجه نصیرالدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقلیه و نقلیه مصنفات بسیار داشت او اشرف كسانی است كه ما آنها را درك كرده ایم، خدا نورانی كند ضریح او را. قرائت كردم در خدمت او الهیات، شفای ابن سینا و تذكره ای در هیئت را كه از تالیفات خود آن بزرگوار است. پس او را اجل محتوم دریافت و خدای روح او را مقدس کند. در آن روزگاری كه آوازه دانش خواجه نصیرالدین به اطراف و اكناف رسیده بود، رئیس ناصرالدین محتشم كه از دانشوران اسماعیلیه بود بدیدار خواجه مایل شد و او را به قائنات دعوت كرد و مقدم او را بسیار گرامی داشت و خواجه مدتها در آنجا بود و كتاب تهذیب الاخلاق ابن مسكویه را به فارسی ترجمه و شرح داد و بنام اخلاق ناصری تالیف كرد.

خواجه نصیرالدین طوسی در خدمت هلاكوخان ایلخان مغول

خواجه نصیرالدین طوسی در تمام امور كشوری و لشگری مغول برای نیل به مقاصد عالیة خود دخالت داشته و تا اندازه ای كه توانست از پیش آمدها و سختی های ناگوار كه متوجه جامعه مسلمین می شد جلوگیری می كرد، گاهی با سخنان علمی و زمانی با گفتگوهای مختلف و هنگامی با اندرزهای سیاسی مقاصد مهم اساسی خود را با دست هلاكوخان انجام می داد پیشرفتهای علمی و نوازش فضلاء و علما با دست خواجه صورت می گرفت و روی این نظریات روزبروز در دربار هلاكو محبوبتر شده و مورد توجه خاص ایلخان می گردید. خواجه نصیرالدین همیشه اصول مقاصد دینی را نصب العین خود قرار داده و تمام حركات سیاسی و علمی كه شایسته یك مرد دینی آشنا به مصالح اجتماعی و سیاسی اسلامی است بكار می بست. یكی از اقدامات مهم خواجه نصیرالدین طوسی تشویق هلاكوخان به فتح بغداد و برانداختن دودمان عباسی و كشتن خلیفه به دست ایلخان مغول بود.

تاسیس رصدخانه به تشویق هلاكو بوسیلة استاد طوس

محقق طوسی به اتفاق كلیه مورخین آن عصر بر عقل هلاكو چیره شده و تا می توانست از قدرت و تسلط او بنفع كشور خود استفاده می كرد و به جهان علم و ادب و ترویج مذهب شیعه اثنی عشری خدمت كرد و به نیروی اراده و تدبیر خود توانست عقاید و آراء خود را بنام دلالت های فلكی عملی ساخته و از اوهام و خرافاتی كه مانند حسام الدین منجم ها بنام نجوم می گفتند جلوگیری كند و در اثر نوازشهای محقق طوسی دانشمندان توانستند با فراغت بال مشغول تالیف و تصنیف و اشتغالات علمی شده و هر كدام در محیط تاریكی كه بر اثر فساد اخلاق و كشتارها و خونریزیهای پراكنده ، آشفته شده بودند، مشعل فروزانی گردیده و در تشریح فضائل بكوشند و تا اندازه ای از فساد اخلاق و بیدادگری جلوگیری نمایند.رفتن محقق طوسی به حله جهت زیارت شیخ نجم الدین ابوالقاسم حلی مولف كتاب شرایع الاسلام تاثیر عمیقی در محافل علمی اسلامی نمود و یك درس عبرتی بود كه تاكنون داستان آن بر سر زبانها است. از جمله اقدامات دیگر خواجه نصیرالدین طوسی كه تاریخ هیچوقت آن را فراموش نخواهد كرد تاسیس رصدخانه مراغه می باشد كه از یادگارهای علمی و فلكی خواجه طوس می باشد كه بدست او با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده این رصدخانه از مشهورترین رصدخانه های اسلامی است كه در شرق نزدیك خاورمیانه ذكر شده و آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاكنون با این همه تطورات و تغییراتی كه در جهان پدید آمده باز نام آن رصدخانه هنوز با اسم بانی آن بر سر زبانهاست. بدستور محقق بزرگ طوسی فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی معمار معروف آن عصر ساختمان وسیع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نموده و محلی كه برای رصدخانه انتخاب شده بود تلی است كه در شمال غربی شهر مراغه واقع شده بود و اینك بنام رصد مراغه معروف است.برای كمك به رصدخانه علاوه بر كمكهای مالی دولت اوقاف سراسر كشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود كه از عشر آن جهت امر رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و كتب استفاده می نمود. و در نزدیكی رصدخانه كتابخانه بزرگی و بسیار عالی ساخته شده بود كه در حدود چهارصد هزار جلد كتاب نفیس جهت استفادة دانشمندان و فضلا قرار داده بود كه از بغداد و شام و بیروت و الجزیره بدست آورده بودند.

و در جوار رصدخانه یك سرای عالی از برای خواجه و جماعت منجمین ساخته بودند و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجویان ساخته شده بود و این كارها مدت 13سال بطول انجامید، تا اینكه ایلخان هلاكوی مغولی در سال 663 درگذشت. لیكن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار نمود كه آن رصدخانه و كتابخانه از بین نرود و خللی در كار آنجا رخ ندهد.

بنای رصد خانه مراغه از افراط و تفریط منجمین آندوره جلوگیری كرده و از اوهام و خرافاتی كه بنام دلالت های فلكی انتشار پیدا كرده بود و مغولان آن را دامن می زدند جلوگیری كرد. یكی از دانشمندان مشهور امریكا بنام فاندیك در یكی از تعلیقات خود می نویسد: دانشمندان نجومی اروپا برای هر یك از كوههای كره ماه نامهائی از فضلای جهان را كه خدمات شایسته ای به جهان علم كرده اند نام گذاری نموده اند از جمله یكی از كوههای كره ماه بنام خواجه نصیرالدین طوسی نامگذاری شده است.

به هرحال عظمت روحی محقق طوسی نشاط مخصوصی در قلب فضلای رنج دیده و آواره از وطن آن زمان ایجاد كرده و سبب شده بود كه تمام مشقات و صدمات خانمانسوز را در اطاق نسیان گذارده و با شوق وافری در حمایت استاد بدرس و بحث در دانشگاهی كه او در مراغه و بغداد ایجاد كرده بود اشتغال ورزیده و معضلات هر علمی را مطرح و با تبادل افكار وسعه اطلاعات استاد كل حل نمایند.

بعضی از كتب مشهور خواجه نصیرالدین طوسی

1-شرح اشارت ابن سینا

2- تجرید الاعتقاد

3-التذكره فی علم الهیئت بنام تذكره نصیریه

4- تحریر المجسطی در هیئت و نجوم

5- اخلاق ناصری

6- اوصاف الاشراف در عرفان

7- الادب ابوخیر للولد الضغیر با اشعار عربی و فارسی ازخود خواجه

8 - جواهر الفرائض ـ اصول علم فرائض و مواریث

9- اساس الاقتباس در فن منطق

10- بیست باب در اصطرلاب در علوم غریبه

11- زیج ایلخانی

12- مثلثات كروی

و همچنین رسالات و كتب متعددی در منطق و هیئت از خواجه باقیمانده است تالیفات خواجه به سال 1652 میلادی به زبان لاتین در لندن به طبع رسیده است و همچنین در مصر و هندوستان و ایران قسمتی چاپ شده است كه بعداً با همكاری خواجه دست اندركار امر رصد شده بودند از قبیل: علامه قطب الدین شیرازی ـ شمس الدین شیروانی ـ حسام الدین شامی ـ دامغانی ـ كمال الدین الابكی ـ علی بن محمود ـ نجم الدین اصطرلابی ـ صدرالدین علی بن خواجه نصیر طوسی كه متولی رصدخانه نیز بوده و فومنجی چینی و محی الدین مغربی و فریدالدین ابوالحسن بن حیدر بن علی طوسی از جمله دانشمندان معروف عصر خود در حكمت و عرفان و اشراق بوده و در علم ریاضی و نجوم و رصد كواكب از سرآمدان عصر خود بوده اند.

داوری تاریخ درباره خواجه نصرالدین طوسی

گروهی خواجه را بر هم زننده وحدت دولت عربی و اسلامی می پندارند و می گویند بدست او وحدت عربی در آن زمان پاشیده شد. خوبست در تاریخ بی غرضانه داوری كرد تا معلوم شود نامه های خلیفه عباسی معاصر سلطان خوارزمشاه به چنگیزخان مغول و تشویق او در حمله به ایران برای از بین بردن دولت عظیم الشان اسلامی ایران كه مقدمه هجوم چنگیزیان به بغداد گردید، و در حقیقت خواجه در این باب گناهی نداشت و اگر لیاقت خواجه پس از آن همه وقایع و خونریزی به داد مسلمانان نرسیده بود، جهان اسلامی امروز چه وضعیتی داشت؟

در حدود چهل سال كم و زیاد ایران در دست چنگیزیان غیرمسلمان قتل عام می شد و در تمام این مدت دربار خلفای عباسی در دو طرف دجله در بغداد به عیش و نوش مشغول و خوشحال بودند كه یك حكومت مقتدر و نافع با آن كه مسلمان بود،‌ لكن كعبه مصنوعی دربار عباسی را بنام دین و ایمان سجده نمی كرد منقرض می شد. در صورتی كه اساس و بنیاد خلفای عباسی و انقراض بنی امیه با دست ایرانیان مسلمان انجام گرفت و عاقبت بدست آنان نیز واژگون شد.

وفات خواجه نصیرالدین طوسی

در سال 672 هجری قمری خواجه نصیر با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت كه بقایای كتابهای تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال دارد اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت و جسدش را به كاظمین انتقال داده و در جوار امامین همامین مدفون گردید.

منبع: شرح حال ریاضی دانان ایران و جهان/ تالیف: اكبر مرتضی پور

تشیع و یک کلام حسابی!!!

18 ذی الحجة مصادف با عید غدیر خم روز مبارک و فرخنده ای است که شیعه تثبیت و اکمال دین را جشن می گیرد. اما در چنین روزی سالیان بعد یکی از احیاگران تفکر شیعی چشم از جهان فرو می بندد. متفکری که از بزرگ ترین شخصیت های جامع شیعی به شمار می رود. او کسی نیست جز خواجه نصیر الدین طوسی ریاضی دان ، ستاره شناس، سیاستمدار و متفکر شیعی که تقریبا در تمام علوم مهارت داشته و از وی آثار بسیاری به جای مانده است. این روز بهانه ای شد تا نگاهی به تفکر و عقاید کلامی فلسفی این متفکر ایرانی و تأثیر وی در عقاید تشیع داشته باشیم.

دوران تحصیلات

نصیر الدین طوسی در سال 597 هجری در طوس متولد شد و پس از تحصیلات ابتدایی به تحصیل فقه، اصول، حکمت و کلام به ویژه اشارات ابن سینا و ریاضیات پرداخت. سپس به بغداد رفت و در آنجا طب، فلسفه، ریاضیات، فقه و اصول را فراگرفت. و تا پایان عمر در حالی که فعالیت های علمی و سیاسی خود را ادامه می داد در همان جا ماند و سرانجام در همان شهر از دنیا رفت و او را جوار بارگاه شریف کاظمین به خاک سپردند.

کسانی که با تاریخ تفکر اسلامی آشنایی دارند به خوبی می دانند که این نگاه فلسفی خواجه در عقاید بود که بعدها در تاریخ امتداد یافت و ما امروز تشیع را با رنگ و بوی خواجه نصیر و تفکر او می شناسیم. نگاهی که در آن عقلانیت و نگاه عقلانی به اصول و مبانی تشیع و درک مفاهیم وحیانی حرف اول را می زند

آثار و درخشش ها

خواجه که خود شیعه دوازده امامی بود نخستین کسی است که کلام را به شکل فنی درآورد. مهم ترین رساله وی در کلام شیعی تجرید العقاید است که بیش از 700 سال اعتبار خود را در میان اهل فن حفظ نموده است و شروح و حواشی بسیاری بر آن نوشته شده و هم اکنون نیز در بسیاری از مراکز علمی تدریس می شود. علاوه بر نبوغ خواجه در کلام وی در فلسفه و ریاضیات نیز از نوابغ عصر خود به شمار می رود و تألیفات بسیاری در این علوم دارد. رصدخانه مراغه نیز از جمله آثار به جای مانده از این حکیم شیعی است. در فلسفه خواجه در پاسخ به اعتراضات فخر رازی از بزرگ ترین علمای اهل تسنن در مسائل کلامی و عقلی کوشش بسیار نمود و کتاب المحصل فخر را با تحصیل المحصل جواب داد. همچنین شرحی بر اشارات بوعلی سینا نوشت که از بزرگ ترین آثار فلسفه اسلامی محسوب می شود. خواجه در علم اخلاق نیز صاحب کتاب معتبر اخلاق ناصری است که همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است . از دیگر آثار او تصورات، فصول و قواعد العقاید را می توان نام برد که سبب تثبیت بسیاری از مبانی و اصول تشیع و زمینه سازی برای متکلمان شیعی پس از وی شده است.

شاگردان و نزدیکان

از جمله نزدیکان خواجه نصیر، کمال الدین میثم بحرانی صاحب قواعد المرام در کلام است. وی از جمله اندیشمندان شیعی است که در کلام، فلسفه و عرفان استادی ماهر به حساب می آید تا جایی که او را از وارثان انبیاء می دانستند. از مشهورترین شاگردان وی نیز علامه حلی است که شرح مشهور وی به نام کشف المراد  فی شرح تجرید الاعتقاد همچنان از جمله کتب معتبر و مورد استفاده در عقاید و کلام است. اقتدار جواب های وی در آن زمان سبب شد تشیع دارای ساختار و نظامی فلسفی گردد و پس از مدتی در عصر صفویه به مذهب رسمی ایران تبدیل گشته و از خفا خارج شود.

مقام خواجه نصیر در فلسفه و کلام

همان طور که گفته شد خواجه نخستین کسی است که علم کلام را به شکل فنی درآورد و شاهکار وی در کلام به نام تجرید و شرح جامع و مناسب علامه حلی بر آن به نام کشف المراد تا امروز ارزش و اعتبار خود را حفظ نموده اند. می توان گفت احیاء و ترویج علوم فلسفی و کلامی در اواخر قرن هفتم بر محور شخصیت خواجه دور می زند.

احیای تشیع

خواجه طوسی را باید یک احیاگر تمام عیار دانست که در آثارش عقاید تشیع را به نحو مطلوبی احیاء نموده است و زمینه را برای گرایش سایر حکما و متفکران شیعی در این مسیر هموار گردانده است. از جمله مباحث کلامی بسیار مهم که خواجه نصیر در آن به ابتکارات خاصی دست زده است  موضوع ارتباط عقل و وحی است که نگاه خواجه نصیر به عنوان حکیمی شیعی مذهب نگاهی ویژه و مورد توجه در این زمینه است. اساسا عقل موهبتی الهی است که به عنوان راهنمای درونی راه را روشن می نماید و زمینه را فراهم می کند تا وحی الهی که راهنمای بیرونی است مورد پذیرش قرار گیرد. این نگاه که امروزه ما به راحتی از آن با عنوان تفکر شیعی و نگاه عامه تشیع نام می بریم و آن را می شناسیم نگاه ویژه خواجه نصیر است و شاید هرگز باورمان نشود که سابقه ای بسیار طولانی در پس آن وجود داشته است و متفکران شیعی بسیاری در مقام دفاع و یا حتی انکار و بعضاً تصحیح این نگاه در گذشته قلم زده اند! نگاهی که در آن ارزش و اعتبار عقل و نگاه عقلانی به اصول و مبانی فکری کاملاً محرز است این رویکرد خواجه طوسی بعدها توسط علامه حلی ترویج داده شد و سپس در امثال ملا حیدر آملی شکوفایی بیشتری یافت تا جایی که زمینه برای نگاه جامع صدرایی فراهم گردید. تحولی را که خواجه در افکار تشیع آغاز نمود زمانی می توان بیشتر دریافت که کتب کلامی هم عصران وی از سایر متفکران شیعی را مورد لحاظ قرار دهیم. از جمله ایشان کتاب مشهور قواعد المرام از میثم بحرانی است که همزمان با تجرید العقاید نگارش یافته است. توجه به سبک و روش این کتاب گویای آن است که بیان عقاید شیعی و دفاع از آن در قالبی کلامی به معنای مصطلح آن می باشد. این کتاب که در دفاع از شیعه در مقابل افرادی از اهل تسنن نظیر فخر رازی نگارش یافته است ، سبک  و روشی فلسفی را ارائه می دهد که خدشه در آن دشوارتر می نماید. خواجه می کوشد از فلسفه درتحکیم مبانی کلامی و عقیدتی شیعه بهره گیرد و نظامی هماهنگ ایجاد کند که صدر و ذدیل ان با هم همخوانی داشته باشد. کسانی که با تاریخ تفکر اسلامی آشنایی دارند به خوبی می دانند که این نگاه فلسفی خواجه در عقاید بود که بعدها در تاریخ امتداد یافت و ما امروز تشیع را با رنگ و بوی خواجه نصیر و تفکر او می شناسیم. نگاهی که در آن عقلانیت و نگاه عقلانی به اصول و مبانی تشیع و درک مفاهیم وحیانی حرف اول را می زند.

 اقتدار جواب های وی در آن زمان سبب شد تشیع دارای ساختار و نظامی فلسفی گردد و پس از مدتی در عصر صفویه به مذهب رسمی ایران تبدیل گشته و از خفا خارج شود.

شایان ذکر است که این رویکرد در واقع از بستر مناسب و ظرفیت مکتب تشیع بهره برداری گردیده است و این بدان معنا نیست که امثال خواجه نصیر طوسی و پیروان وی از خود چیزی را سر هم نموده اند بلکه ظرفیت پذیرش عقلانی تشیع واساساً دین اسلام حقیقی و تاکید آن بر عقلانیت صحیح و عقل محور در فهم مفاهیم و آموزه های وحیانی است که توسط امثال خواجه نصیر برجسته می شود و تحکیم می گردد. این نگاه عقلانی و فلسفی خواجه نصیر در اثر شریف و گرانسنگ وی، شرح اشارات ابن سینا به صورت مشخص تری خود رانشان می دهد. آنجا که خواجه نصیر می کوشد در دفاع از عقاید بوعلی در فلسفه در مقابل فخر رازی از شارحان منتقد ابن سینا، ایستادگی نماید. شرح اشارات خواجه نصیر سبب احیاء دوباره فلسفه ابن سینا می گردد ودر نهایت زمینه را برای ورود هرچه بسشتر عقاید اسلامی در اندیشه های فلسفی فراهم می آورد. روش معقول و منطقی خواجه نصیر و نیز نگاه منصفانه و داوری  بی طرفانه وی از بو علی در مقابل فخر رازی سبب شده است که خواجه نصیر را فیلسوف گفتگو بنامند . فیلسوف و متکلمی منطقی و منصف که در مقفام گفتگو و دفاع از عقاید شیعه هرگز سلاح عقل منصف را زمین نگذارد و با تدبیر و روشن بینی در مسیر اصلاح اندیشه ها قدم برداشت.

نتیجه گیری

نگاه عقلانی ومنصفانه خواجه نصیر طوسی از بزرگ ترین حکمای تشیع سبب شد تحول عقاید تشیع در مسیری منطقی و معقول به رشد و بالندگی خود ادامه دهد و روز به روز به شکوه و برتری آن افزوده گردد تا به امروز که ما آنچه از میراث پیشینیان مان  داریم محصول تلاش و مجاهدت های امثال خواجه نصیر است .

روحش شاد و راهش پر  رهرو باد...

فهرست منابع و ماخذ

1- مناسبات فلسفه ودین در جهان اسلام – رضا اکبریان

2- خواجه نصیرفیلسوف گفتگو.- غلام حسین ابراهیمی دینانی

3- ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام - غلام حسین ابراهیمی دینانی

4- تجرید العقاید- خواجه نصیر طوسی

5- کشف المراد- علامه حلی

6- شرح قواعد المرام- زهرا مصطفوی

7- قواعد المرام – میثم بحرانی

8- سرگذدشت حکمای معاصر – سید جلال الدین آشتیانی