فومن شهرستانی است که در محدوده جنوب غربی استان گیلان واقع شده و با وسعتی معادل 9/777کیلومتر مربع از سمت شمال به شهرستانهای : صومعه سرا و ماسال،از سمت جنوب به شهرستانهای :شفت و تارم زنجان،از سمت شرق به شهرستان رشت واز غرب به شهرستان خلخال استان اردبیل هم مرز و متصل میباشد.مرکز این شهرستان ،شهر فومن است که در 27کیلومتری غرب شهر رشت (مرکز استان)واقع گردیده است.شهرمزبور در حال حاضر دارای مساحتی معادل 86/4 کیلومترمربع بوده وبا ارتفاع 15متر از سطح آبهای دریای آزاد ،فاصله ی آن تا تهران (مرکز کشور)356کیلومتر می باشد .امروزه(1391 )این شهرستان به عنوان یکی از 16شهرستان گیلان،از نظر تقسیمات کشوری شامل دو بخش:مرکزی و سردار جنگل ،دو شهر به اسامی :فومن و ماسوله و شش دهستان به اسامی: آلیان ،رودپیش، سردار جنگل ،گشت؛ گوراب پس، ولولمان است که در مجموع 161روستای دارای سکنه میباشد.

جغرافیای تاریخی

فومن با اراضی دشت سرسبز ومناطق کوهستانی و کوه پایه ای، یکی از قدیمی ترین و تاریخی ترین منطقه ی شمالی ایران بوده ودارای قدمتی چند هزار ساله است . این منطقه ی کهن سابقه ی آن به دوران پیش از اسلام (باستان) میرسدودر قرون گذشته از مراکز سیاسی و اقتصادی بخش بیه پس گیلان (گیلان غربی) شمرده میشد وتااوایل قرن یازدهم هجری ،یعنی سالهای آغازین ساطنت شاه عباس کبیر صفوی،مرکز بخش گیلان غربی و همچنین تختگاه و کانون فرمانروایان محلی نیز محسوب می گردید. شهر مزبور به گواهی تاریخ از جمله شهرهای قدیمی و اولیه گیلان زمین است که درباره ابتدای پیدایش آن آگاهی روشنی در دسترس نیست.قراین تاریخی بیشتر بیانگر آنندکه این شهردر دوره ی پیش از اسلام ،یعنی زمان ساسانیان(652-224 میلادی) و حتی قبل از آن برقرار بوده و گروهی از اقوام:«کاسپی»و«کادوسی»به عنوان دو قوم از اقوام باستانی سواحل جنوبی دریای خزر حداقل در 2500تا 3000سال پیش در این نواحی سکونت داشته اند. منطقه ی مزبور از زمانهای دیرین ،یکی از کانونهای زندگی دو تیره ی گیلک وتالش بوده و با اهمیتی که داشته ،پرآوازه نیز بوده است. نام فومن بیشتر از هنگامی به میان آمد که خاندان حکومتگر «گیلانشاه»و «دابویهیان»از اواخر دوره ساسانی به بعد در این سامان به فرمانروایی رسیدند. پس از این ،نام فومن با تاریخ خاندان حکومتگر اسحاقوند(اسحاقی) که ابتدا روستای گشت وبعدها فومن و رشت مرکزیت آنان بوده گره خورده است .این خاندان مقتدر محلی از توانمندترین دودمان محلی گیلان بیه پس درطی قرون هفتم تا نهم هجری به شمار می رفتندو مورد احترام سایرامیران محلی مناطق گیلان بیه پس مانند :شفت،گسکر، تولم وحتی رشت نیز بودند .از متشخص ترین و معروف ترین چهره های این خاندان به امیره دباج میتوان اشاره داشت که به هنگام لشکرکشی مغولان به فرماندهی اولجایتو به سرزمین گیلان در اواسط ذیقعده سال 706ﻫ.ق(اردیبهشت 686ﻫ.ش)در برابر یورش وحشیانه ی ایشان به همراهی رکابزن تولمی و یارانش به سختی پایداری نمودولی در نهایت مجبو�Q�3vه پرداخت باج و خراج ابریشم گردید.

جغرافیای انسانی

اهالی این شهرستان از دو قوم عمده :«گیلک « و «تالش» میباشند که گیلکها با زبان گیلکی در نواحی جلگه ای و تالشان نیز با زبان کهن تالشی بیشتر در نواحی کوهستانی و کوهپایه ای به سر میبرند.علاوه بر این عدهای از مهاجرین ترک و کرد هم در برخی از نقاط شهری و روستای شهرستان زندگی میکنند که هرکدام دارای زبان،آداب و رسوم خاص خود میباشند.از نظر دیانت و مذهب نیز به جز عده ای اندک از اهل تسنن بقیه شیعه اثنی عشری بوده یابه عبارت دیگر 12امامی میباشند.

جاذبه های گردشگری

شهرستان فومن از نظر صنعت توریسم (گردشگری)وهم چنین اکو توریسم(طبیعت گردی)از جایگاه ویژه ای در گیلان و حتی ایران برخوردار بوده وبا چشم اندازهای بی نظیرش به یکی از قطبهای توریستی تبدیل گشته است.در یک تقسیم بندی کلی جاذبه های گردشگری این شهرستان را به پنج بخش (طبیعی،تاریخی،مذهبی، فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی)میتوان تقسیم نمود که بی شک حفظ و مرمت هرکدام از آنان ضروری و لازم خواهد بود.در پایان دواثر تاریخی مهم این شهرستان معرفی میگردد.

دژتاریخی قلعه رودخان

دژیا قلعه ی تاریخی و مستحکم قلعه رودخان در 22 کیلومتری جنوب غربی شهر فومن در روستایی به همین نام قرار داشته ومساحتی حدود6/2هکتار دارد.این قلعه ی عظیم منحصر به فرد و شگفت انگیز ترین بنای نظامی ایران که در اصل دژشهرویک دژنظامی- دفاعی بوده،وضع ساختمانی آن به گونه ای است که از دژهای عجیب و کم نظیر ایران و حتی جهان به شمار می رود. درباره قدمت و اینکه دژمزبوردرچه دوره ای وبه دست چه کسانی طراحی وساخته گردیده،آرای گوناگونی وجود داردو نظریه های متعددی نیز ابراز گردیده است. به اعتقاد برخی از محققان و پژوهشگران پایه ی اولیه ی این قلعه محتملا در اواخر دوره ساسانی بنا نهاده شده و در دوره های بعد مرمت و بازسازی شده است. به اعتقاد برخی از محققان این قلعه جزو قلاع اسماعیلیه بوده و گروهی هم آن را منسوب به سلجوقیان دانسته اند که براساس بررسی های جدید هیچ کدام از این ها نمی تواند درست بوده باشد. با این همه براساس نتایج آزمایش های سالیابی و مطالعات انجام شده که اخیرا صورت گرفته دژمزبور به احتمال بسیار قوی در فاصله ی بین سالهای 600تا 630ﻫ.ق در اوایل دوره حکومت خاندان حکومت گراسحاقیان که در آن روزگار بر مناطق فومنات حکومت می کرده اندبه خاطر دفاع در برابر مهاجمین و بیگانگان طراحی و ساخته شده و پس از آن در فواصل بین سالهای 918تا 921ﻫ.ق تجدید بناو بازسازی گردیده است.رودخان نام قلعه‌ای است متعلق به دوره سلجوقیه که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان بنا شده و 6/2هکتار مساحت و 65 برج و بارو و دیواری به طول 1500 متر دارد. رطوبت بیش از حد هوا باعث رویش گیاه در لابه‌لای دیوارهای قلعه و پوسیدگی آنها شده، اما با این حال در مقایسه با قلعه‌های دیگر، رودخان سالم مانده است. قلعه عظیم و شگفت‌انگیر رودخان در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی فومن که در حوزه جغرافیایی این شهرستان قرار دارد در قله کوهی در دل جنگل آرمیده است. برای رسیدن به قلعه پس از عبور از شهر فومن، روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه کش، سیدآباد و قلعه رودخان در جاده ای که نیمی از آن آسفالت و نیمی دیگر خاکی است باید طی مسیر کرد و به روستای حیدرآلات که جاده‌ای اتومبیل رو به آن ختم می‌شود، رسید. این مسیر تا قلعه را باید با پای پیاده که حدود ۵ کیلومتر است طی کرد. زمان لازم برای طی کردن این مسیر با پای پیاده حدود یک ساعت و نیم است که مقداری از آن را از طریق پله‌های احداثی باید طی کرد. بر اساس تحقیقات انجام شده، این دژ عظیم که به قلعه روخان (رودخان) موسوم است، طى وقایع و رویدادهایى که پس از دوره ساسانى به وقوع پیوست، تخریب شد، اما در قرن ۵ و ۶ هجرى قمرى و در زمان حکومت سلجوقیان تجدید بنا شد و به همین جهت در شمار قلاع اسماعیلیه مشهور است. از روستای قلعه رودخان تا قلعه رودخان طبیعت بسیار زیبا و چشم اندازهای زیادی وجود دارد که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. در مسیر صعود به قلعه درختانی با قدمت طولانی به سمت آسمان قد علم کرده و نور از لابه لای شاخه‌های این درختان به پایین می‌ریزد. ارتفاع قلعه بین 665 تا 715 متر از سطح دریا می‌باشد. در سمت راست قلعه، رودخانه‌‏ای به همین نام قرار دارد که از ارتفاعات، سرچشمه گرفته و آب آن از جنوب به شمال در جریان است. ارتفاع دیوارها متفاوت و از 3 تا 10 متر متغیر است و در ‏نقاط نفوذپذیر قلعه، دیوارها و باروها قطور و ارتفاع بیشتری دارند. انتخاب مکان مناسب، ‏بهره گیری از مصالح مقاوم، استفاده از شیوه های مختلف معماری و ایجاد اشکال ‏هندسی متنوع، عظمت خاصی به این مجموعه داده است. فرم کلی قلعه نامنظم است ‏و از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده است.‏ بخش غربی، شامل دروازه ورودی، چشمه، حوض، آب انبار و سردخانه، حمام، آب ریزگاه، شاه نشین ‏و تعدادی واحد مسکونی که به وسیله برج و باروهایی محصور شده اند. قلعه کلا دارای ‏دو ارگ و 16 قراول خانه است. ارگ یا شاه قلعه در دو طبقه و از آجر ساخته شده؛ ‏قراول خانه‌ها به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد مسلط بر محیط اطراف ‏است. در ورودی یا دروازه قلعه، شمالی است و در دو طرف آن دو برج توپر بسیار عظیم ‏ساخته شده است که در گذشته بر بالای آن کتیبه‌ای نصب شده بود. مساحت بخش شرقی کمتر از ‏بخش غربی است. بناهای موجود در آن بیشتر جنبه نظامی داشته و شامل دروازه ورودی ‏جداگانه با دو برج بزرگ، زندان، تعدادی واحد مسکونی و در اضطراری(دزد در) است. در ‏دیوار شمالی و جنوبی قلعه و در فواصل نامنظم، برج‌هایی است که بالای آنها اتاق‌های 8ضلعی، از آجر ساخته شده (دیوارهای قلعه، 65برج نگهبانی دارد) و در ‏دیوارها، منافذ و ترکش‌هایی برای دیده بانی و برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی، تعبیه ‏شده است. از وجوه جالب توجه در معماری قلعه رودخان، کاربرد طاق‌های جناغی و انواع ‏مختلف آن و نیز طرح‌های آجرکاری و سنگ چینی است که نشان از دقت نظر سازندگان ‏آن دارد.

شهرک کوهستانی ماسوله

شهرک کوهستانی و دلپذیر ماسوله با وسعتی معادل 100هکتار در 36 کیلومتری غرب و جنوب غربی شهر فومن قرار گرفته و دومین شهر تاریخی جهان بعد از ونیز ایتالیا شناخته شده است.این بلندترین و هم چنین کوچکترین شهر گیلان که از دیر باز عده ای از اهالی قوم تالش و گروهی از مهاجران را نیز در خود جا ی داده با داشتن جاذبه های تاریخی ،فرهنگی به ویژه ای معماری سنتی منحصر به فرد چشم هر بینندهای را مسحورزیبایی خو د نموده و گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب مینماید.شهر مزبور از نظر طبیعی به گونه ای استقرار یافته که از سه جهت:شمال،جنوب و غرب به کوه تکیه زده و از طرف شرق به دره ای زیبا مشرف میباشد. این نگارینه ی بی همتا با آب و هوای مطبوع خود وبا ان خانه های سنتی و پلکانی اش از ارزش معماری بالایی بر خوردار بوده و به همین جهت در سال 1354در فهرست آثار ملی ایران و اخیرا در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

مناطق کوهستانی فومن

ناحیه کوهستانی فومن قسمتهای جنوب شهرستان رادر برگرفته ودارای نواحی جنگلی ومراتع وقلل وارتفاعات بسیار زیبا که برای گردشگری وورزش کوهپیمایی بسیار مناسب هستند می باشد این ارتفاعات بسیار زیبا ودیدنی از ارتفاعات ماسوله گرفته تاارتفاعات گسگره ،ماکلوان ،گشت رودخان ،فوشه وقلعه رودخان که هر کدام زیبایی خاص خودشان رادارند.ودر واقع بیشترین وبهترین ارتفاعات استان گیلان در شهرستان فومن واقع شده است که سالانه تعداد زیادی گردشگر وکوهنورد به این ارتفاعات صعود می کنند واز چشم اندازهای زیبای آن بازدید می کنند.

ییلاق زودلَ سَر

اسم این ییلاق از روستای کوچکی به نام روستای زودل که در مسیر ییلاق قرار دارد گرفته شده است. و پسوند “سر” نیز به دلیل اینکه این ییلاق بالاتر از روستای زودل و به عبارتی بالاسر روستا قرار دارد به اسم روستا اضافه می شود، و نام “زودل سر ” را برای ییلاق به ارمغان می آورد.
معمولا مردم هر روستا برای خود ییلاق مخصوص به خود را دارا می باشند. ییلاق زودل سر به اهالی رو ستای خانوانه اختصاص دارد(روستای خانوانه در کیلومتر 10 جاده فومن به ماسوله واقع شده است ). در حال حاضر اهالی رو ستا بیشتر برای تفریح به این ییلاق سفر می کنند. قدیمی ترین خانه ییلاق داری قدمتی در حدود 60 سال می باشد که درواقع آخرین بازمنده از خانه های اهالی رو ستای خانوانه در سالیان بسیار دور در این ییلاق می باشد.(این خانه متعلق به شخصی به نام حبیب رمضانی خانوانه می باشد). این ییلاق در مسیر قله معروف “تراشوم” قرار دارد و هر جمعه میزبان تعداد زیادی کوهنورد اعم از حرفه ای و آماتور می باشد.

ییلاق اندره

ییلاق اندره از ییلاقات زیبای بخش سردارجنگل فومن ودر فاصله 5کیلومتری ماسوله ودر مرز بین گیلان وزنجان ودر مسیر جاده ماسوله به خلخال قراردارد . طبیعت زیبای این ییلاق آرامش را به روح آدمی برمی گرداند .جاذبه های طبیعی این دیار به قدری زیاد است که دل کندن از آن کاریست دشوار .

بقعه متبرکه سبزه قبا

بقعه متبرکه سبز قبا در روستای شنبه بازار در شهرستان فومن در استان گیلان واقع شده است. این بقعه و فضای پیرامون آن میزبان شهدای 8 سال دفاع مقدس میباشد که در کنار همرزمانشان در این مکان آرمیده اند. وجود بارگاه مقدس شهید سید جواد موسوی در محوطۀ بقعه متبرکه سبز قبا موجب شده تا این بقعه میزبان خیل عظیم بازدید کنندگان و زائرانی باشد که به قصد زیات سبز قبا و نیز آرامگاه شهید سید جواد موسوی به شهرستان فومن سفر میکنند.

بقعه عون بن علی

طبق شجره‌نامه موجود این بقعه آرامگاه پسر محمد حنفیه پسر حضرت علی(ع) است بنای آن قدیمی و هشت ضلعی است دیوارهای داخل بقعه از سنگ مرمر و سقف به صورت طاق مدور است که با گچ سفید کاری شده است بر دیوار غربی دری از چوب آبنوس و بسیار قدیمی با کنده‌کاری‌های فوق‌العاده ظریف وجود دارد که به در چله خانه معروف است که بنا به روایتی با 20 پله راه به سردابی می‌برد که تا زیرکوه کشیده شده است این در فعلا بسته است و پشت آن دیوار کشیده شده است مطابق کتیبه‌ای که روی ستون قطوری در مدخل بنا حک شده تعمیرات اساسی بقعه در زمان فتحعلی شاه صورت گرفته. وسط اتاق ضریح چوبی مشبکی قرار دارد ودر میان آن صندوقی موجود است که منبت‌کاری بوده و بر حاشیه بدنه‌های آن کتیبه‌ای به خط خوش از آیات قرانی کنده شده است. قدیمی ترین تاریخی که از بقعه برمی‌آید مربوط به سنگ قبری است که در تاریخ 969 هجری قمری بر بدنه دیوار بنا نصب است.
در محله مسجد بر شهر تاریخی ماسوله قرار دارد.عون ابن علی بر طبق روایات،فرزند محمد حنیفه یا محمد ابن حنیف از نوادگان حضرت علی (ع)شمرده می شود.که متحملا دراوایل قرن سوم یا چهارم و شاید ششم هجری همزمان با ورود امام زاده ابراهیم (ع)شفت،امام زاده هاشم(ع)رشت و نیز سید جلال الدین اشرف(ع) استانه اشرفیه، به این ناحیه روی اورده بود. این بقعه در مجموعه ای مذهبی ،مرکب از خود بقعه در میان ومسجد جامع در جوانب شرق وغرب،جای گرفته است.بقعه پلانی هشت گوش دارد و هر یک از اضلاع 180سانتی متر طول دارند.گنبدی بر روی این فضا وجود دارد که ارتفاع صحن امام زاده تا زیر طاق گنبد اول20/4سانتی متر است.گنبد بقعه،حالتی شلحمی دارد که امروزه ان را با حلب پوشانده اند.دو مناره در اطراف گنبد این مسجد،احداث کرده اند که جدید است.قسمت بیرون امام زاده،دارای طاق نماهایی با اجر کاری وقسمت داخلی نیز طاق نماهایی دارد. گفتنی است که در مورد تاریخ بنای این بقعه وتاریخ دقیق شهادت حضرت عون بن علی (ع)سند معتبر ومکتوبی یافت نشده است.این بقعه در دهه ی 1360 توسط مرحوم خلیل حاتمی ماسوله ،که ریاست هیئت امنای این بقعه را در دست داشت،تجدید بنا شد و جزو1200بقعه در اثار تاریخی ایران جای دارد.

برگرفته از وب سایت : seeiran.ir