اگر به دنیای حیوانات و خزندگان مانند مار علاقمندید پس این مقاله هیجان انگیز آسمونی را از دست ندهید چرا که به معرفی مار افعی و انواع مار افعی و مشخصات مار افعی می پردازیم. همچنین انواع مار ایرانی را به شما عزیزان معرفی می کنیم. دعوت می کنیم تا پایان همراهمان باشید.

معرفی مار افعی

مار افعی (Vipera) نام یک سرده از تیره گرزه‌ماران است.

گرزه ماران

گرزه ماران (Viperidae) نام یک تیره از زیرراسته مارهای زهرآگین است که در سراسر جهان بجز جنوبگان ، استرالیا ، نیوزلند ، ایرلند ، ماداگاسکار و هاوایی و دیگر جزایر دورافتاده و بخش شمالی مدار شمالگان یافت می‌شوند.همه آنها تا اندازه‌ای بلند ، دارای دندانهای نیش جانبی که اجازه تزریق زهر را به صورت عمیق می‌دهد. چهار زیررده تاکنون از آنها شناخته شده است.

مار افعی شاخدار دم عنکبوتی

افعی شاخدار دم عنکبوتی (Pseudocerastes urarachnoides) نام یک گونه از سرده افعی شاخدار ایرانی است که فقط در غرب ایران یافت شده‌است و در سال ۲۰۰۶ توصیف شد. سر مار به افعی‌های شاخدار شباهت دارد ولی دم آن دارای یک جسم کروی شکل با فلس‌هایی آویزان است که باعث شده شباهت زیادی به عنکبوت داشته باشد. مار با چرخش دم پرندگان در حال شکار را فریب می‌دهد.

توصیف مار افعی شاخدار دم عنکبوتی

همانند سایر جنس‌های افعی‌های شاخدار، این مار دو برآمدگی بالای چشمانش دارد که نمایی شبیه شاخ به آن بخشیده‌است. برای اولین بار در سال ۱۹۶۸ پژوهشگران آمریکایی یک نمونه از افعی‌های شاخدار را در ایران پیدا کردند که نام علمی Pseudocerastes persicus بر آن نهاده شد؛ ولی در سال ۲۰۰۶ مجدداً گونه‌ای پیدا شد که با موارد قبلی تفاوت زیادی داشت. تقریباً بین ۱۶ تا ۱۷ فلس بین دو شاخ وجود دارد و فلس‌های بدن نسبت به گونه‌های دیگر زبرتر است.

تقریباً ۱۵ جفت فلس زیر دمی وجود دارد و فلس‌هایی دارد که اطراف دم شبیه پای بندپایان به نظر می‌رسد. نوک دم برجسته و حالت کروی دارد که شبیه بدن عنکبوت است. در بسیاری دیگر از مارها مثل Bitis caudalis, Crotalus cerastes, Sistrurus catenatus, Agkistrodon contortrix, Acanthophis antarcticus, Acanthophis praelongus و Morelia viridis برای فریب استفاده می‌شود ولی هیچ‌کدام فلس‌های دراز که شبیه پای بندپایان باشد ندارد. استفاده از دم برای فریب پرندگان در مطالعات بعدی اثبات شد.

هنگام تحقیق در مورد ویژگی فریب دم این‌گونه یک ویدئو نیز تهیه شد. مار افعی شاخدار دم عنکبوتی از نظر قلمرو جغرافیایی با گونه‌هایی مثل P. fieldi در گیلان غرب و P. persicus در بیجار ایلام همپوشانی دارد. مطالعات ملکولی بر اساس سیتوکروم بی نشان داده مار افعی شاخدار دم عنکبوتی به گونهٔ Pseudocerastes persicus نزدیکتر است تا به P. fieldi.

نام گذاری مار افعی شاخدار دم عنکبوتی

نام علمی آن Pseudocerastes urarachnoides می‌باشد که urarachnoides ریشه‌ای از یونان باستان (οὐρά tail + ἀράχνη spider + οειδής like) دارد و به معنای عنکبوت می‌باشد و به دم عنکبوتی شکل آن اشاره دارد. اسم رایج و غیر علمی آن افعی شاخدار دم عنکبوتی است.

مار افعی کوهی ایرانی

افعی کوهی ایرانی (Vipera albicornuta) نام یک گونه از تیره گرزه‌ماران است.

مار افعی اروپایی

افعی اروپایی معمولی (Vipera berus) نام یک گونه از سرده افعی است.

انواع مارهای ایران

تا آنجایی که مشاهده و مطالعه شده است، مارهای بزرگ ایران در حدود 2متر هستند و مارهای کوچک از چند سانتیمتر تجاوز نمی‏کنند. در ایران بیش از 21گونه مار سمی ونیمه سمی و 35گونه مار غیر سمی و بیش از 5گونه مار دریایی وجود دارد. مارهای ایران به اسامی مختلفی از جمله موارد زیر نامیده می‏شوند: افعی البرزی، افعی پلنگی، طلحه مار، یله مار، تیرمار، آلوسر، کورمار، مارشتری، مار درفشی، مار پلنگی، گرگ مار، گوند مار، لوس مار، سیاه سوجه، مار آتشی، قمچه مار، مار قیطانی، مار خالدار، کک مار، افعی زنجانی، افعی دماوندی، افعی تکابی، افعی آذربایجانی، کوتوله مار، مارگورخری، مارخاکی .

در ایران چهار گروه مار سمی به شرح زیر وجود دارد که ممکن است گزش آنها عوارض نامطلوبی به بار آورد:

.1گروه افعی‏ها (مانند افعی و گرزه مار) .2گروه مارهای کبرا (مانند کبرا و کفچه مار) .3گروه مارهای دریایی .4گروه مارهای نیمه سمی .

لازم به ذکر است که معمولا مارهای غیر سمی سهم بیشتری در به وجود آوردن حوادث مارگزیدگی دارند. گزشهای خطرناک مارگزیدگی در ایران بیشتر مربوط به گروه افعی‏ها و به خصوص گزش گرزه مار یا افعی است که غالبا در چراگاهها و مناطق کشاورزی اتفاق می‏افتد.

شایع‏ترین نقاط بدن که توسط مارها مورد گزش قرار می‏گیرند، دستها و پاها هستند. بر حسب گونه مار، علایم و نشانه ‏های بالینی مارگزیدگی متفاوت است. حجم مار، سن مار، مقدار تزریق سم، قدرت کشندگی سم، محل تزریق سم در بدن و فاکتورهای متفاوت دیگر در بروز تظاهرات بالینی مارگزیدگی مؤثرند. با توجه به این عوامل بسیاری از افرادی که توسط مارهای سمی گزیده می‏شوند دچار مسمومیت خفیف شده و تظاهرات بالینی قابل توجهی از خود نشان نمی‏دهند.

لازم به ذکر است که بسیاری از تظاهرات بالینی مارگزیدگی ارتباطی به آثار اختصاصی سم تزریق شده توسط مار ندارد. به طوری که تهاجم مار و فروشدن دندانها در بدن، باعث ترس و وحشت فرد مارگزیده خواهد شد و علاوه بر آن انجام بعضی از اقدامات و کمکهای اولیه ممکن است باعث تپش قلب، لرزش، برافروختگی، تعریق، احساس سنگینی، درد قفسه سینه، نفس زدن، گیجی، غش، گرفتگی و بی حسی دست و پا، بی حالی و کرختی شود، یا به عنوان مثال بستن محکم عضو مورد گزش توسط بند و غیره می‏تواند باعث تورم و تغییر رنگ عضو شود. مصرف بعضی داروهای سنتی نیز می‏تواند باعث تهوع و استفراغ شود.

به طور کلی، آثار مسمومیت با سم مار شامل:

آثار موضعی مانند: تورم، التهاب، سیاه شدن موضع گزیده شده، تاول و…

آثار عمومی مانند: تهوع، استفراغ، سر درد، فلج اعصاب، اختلالات خونی، فلج تنفس، مشکلات عضلانی، قلبی، کلیوی، و غیره است. این علایم معمولا در ظرف مدت چند دقیقه تا چند ساعت و روز اتفاق می‏افتد .

ولی گاهی ممکن است به علت واکنشهای حساسیتی نسبت به سم مار در طی مدت زمان کوتاهی اختلال هشیاری، استفراغ، دردهای شکمی، و خس خس سینه بروز کند.

توپوگرافى مارها

یکى از عوامل تشخیص مارها شکل و مشخصات ظاهرى آنها است. در اندام مارها سه ناحیه وجود دارد ( سر ، شکم و دم ). فاصله بین انتهاى سر و قلب را گردن مى نامند. شکل مارها متفاوت و اکثرا استوانه اى شکل و قابل انبساط است. دم مارها معمولا مدور و گرد است مگر در مارهاى دریایى که داراى دمى مسطح و پهن هستند.

بعضى مارها خیلى بزرک مانند بوآ و برخى کوچک که با کرمها قابل اشتباه اند. بدن مارها از پولک هایى پوشیده شده است که در قسمتهاى مختلف بدن به نامهاى مختلفى موسوم اند. دانستن تعداد ، شکل و قرار گرفتن این پولکها روى بدن ، از نظر شناسایى مارها بسیار حائز اهمیت است. این پولک ها در ناحیه سر نامهاى مختلفى دارند.

پولک ها در ناحیه بدن در قسمت بالایى بنام پولک هاى پشتى که ممکنست صاف یا تیغه دار باشند و در قسمت پائینى بنام پولک هاى شکمى و در انتهاى بدن و در انتهاى دم بنام پولک هاى سطح زیرین دم موسوم اند.

در شکل زیر روش شمارش پولکهاى سطح پشتى نشان داده شده است.

به طور کلى طرز قرار گرفتن پولک هاى ناحیه سر و بدن ، شکل مردمک چشم یعنى گرد یا بیضى یا عمودى بودن ، رفتار ، زیستگاه و منطقه پراکندگى مارها حائز اهمیت است. طول بدن مار با اندازه گیرى فاصله مابین نوک پوزه یا قسمت قدامى دهان تا انتهاى دم و طول دم از ابتداى آنال یا پولک مخرج تا انتهاى دم به حساب مى آید.

مارهاى بزرگ ایرانى تا آنجایى که مشاهده و مطالعه شده است در حدود دو مترند و مارهاى کوچک از چند سانتیمتر تجاوز نمى کنند. دم مارهاى سمى معمولا کوتاه است ولى گاهى ممکن است که بلند باشد . به طور کلى مى توان نشانى هاى مارها سمى چنین خلاصه نمود:

در گروه افعیها سر مثلثى شکل یا گوشه دار و از پولک هاى کوچک پوشیده شده است ، مردمک چشم عمودى و دم کوتاه است و داراى گردن مشخص هستند. در گروه الاپیده یا مارهاى کبرى معمولا سر مار به اندازه بدن و در امتداد آن قرار دارد و از پولک هاى مشخص یا قرینه که با شکل پولک هاى بدن متفاوت است پوشیده مى باشد. در حالت طبیعى ناحیه گردن کاملا مشخص نیست . مردمک چشم گرد یا بیضى و دم نستا بلند است.

تغذیه این مارها متناسب با اندازه و نوع زیستگاهشان متفاوت است، مارهای آبی که زیستگاهشان منحصرا آب نیست- از قورباغه، ماهی و حیوانات کوچکی که در مناطق جنگلی و مرطوب شمال یافت می شوند تغذیه میکنند، مارکوتوله معمولی، عمدتا حشرات را شکار میکند و مارهای بزرگتر، جوندگان، پرندگان کوچک، سوسمارها و مارهای دیگر را شکار می کنند، مار آبی طعمه را با دهان می گیرد، گرگ مار با مهارت دور شکار خود حلقه میزند که از دست نرود، در حالی که حلقه بستن ماردرختی و گونه مار به دورشکار به منظور انقباض و خفه کردن آن است.

هشت گونه از مارهای خانواده کلو بریده سمی و بقیه غیر سمی اند، سم نیش خلفی هشت گونه از این مارها، هنگام شروع به بلعیدن طعمه و جهت بی جان کردن آن موثر واقع می شود، نیش خلفی بیشتر جهت محکم گرفتن شکار اختصاص یافته و معمولا برای کار دفاعی مورد استفاده قرار نمی گیرد.

زهر آلود شدن انسان توسط این مارها بسیار نادر است و معمولا زمانی روی می دهد که در موقع دستگیری یا اسارت با بی احتیاطی با آنها رفتار شود، البته گزش این مارها دردناک است ولی خطر مرگ ندارد.

رفتار بعضی ازمارهای این گروه از دید رفتارشناسی نیز درخور توجه است، طلحه مار با بلند کردن سرو پهن کردن پوست گردن حرکات کبری را تقلید می کند، شتر مار (که سمی نیست) درمواردی که احساس خطر میکند، ادای مارجعفری را درمی آورد، حتی از لحاظ تقلید صدای جزجزآن و با جدیت تمام، مانند افعی ها سر را برای گاز گرفتن به جلو می اندازد، واکنش مار موشخور خاوری که غیر سمی و بی آزاد است در مقابل تجاوز، بسیار کمیاب است، چون پس از برخاستن ، به طور تهدید آمیزی، خود را با جهش از هوا به طرف متجاوز پرتاب میکند.