تفسیر و معارف جالب از آیات قرآن

تـوجه بـه جایگاه‌ خانواده‌ در قرآن
(به مناسبت روز تکریم خانواده)
نگاه قرآن به‌ خانواده،‌ نگاه به چند نفر که‌ قصد‌ هم‌زیستی زیر یک سقف را دارنـد، نـیست. قرآن، خانواده را نظامی جامع و در‌ مـسیر کـمال می‌بیند و بالقوه‌ آن‌ را‌ یک مجموعه‌ی متعالی‌ برای‌ تأمین اهدافی مقدس می‌انگارد‌ که‌ برای به فضیلت رساندن آن برنامه‌ریزی می‌کند و جایگاه حقوقی و وظایف افراد را‌ با‌ ایـن ویـژگی تعیین می‌نماید.
آیات ذیل‌ بـه‌ ویژگی‌ خانواده‌ مؤمن‌ اشاره دارد:
الف) «وَ الَّذِينَ‏ يَقُولُونَ‏ رَبَّنا هَبْ‏ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً. [فرقان/74] و کسانی‌اند که می‌گویند، پروردگارا،‌ به‌ ما‌ از‌ همسران‌ و فرزندانمان آن‌ ده‌ که مـایه‌ی روشـنی چشمان [ما] باشد و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان.»
خداوند در سوره فرقان،‌ دوازده‌ ویژگی‌ برای عبادالرحمن نام می‌برد. در یازدهمین ویژگی،‌ به‌ توجه‌ خاص‌ مؤمنین‌ به‌ خانواده و فرزندان اشاره می‌نماید. بر طبق آیه‌ی مـبارکه، آنـ‌ها تنها بـه ابراز احساسات اکتفا نمی‌کنند، بلکه برای خانواده خویش دعا می‌کنند.
بدیهی است که منظور این‌ نیست کـه تنها در گوشه‌ای بنشینند و دعا کنند؛ بلکه دعا دلیل شوق و عشق درونـیشان بـه ایـن امر است و رمز تلاش و کوشش. مسلماً چنین افرادی آن‌چه در‌ توان‌ دارند، در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آن‌ها بـه ‌ ‌اصـول و فروع اسلام و راه‌های حق و عدالت، فروگذار نمی‌کنند.
و در پایان‌ آیـه‌ کـه مـی‌فرماید: «و اجعلنا للمتقین اماماً»، دعایی بسیار متعالی برای جمع خانواده می‌کند و نمی‌فرماید: «واجعلنی للمتقین اماماً» و امـامت و رهبری‌ امت‌ را برای خود و اهل‌ بیت‌ خود می‌خواهد. به طور مسلم، این دعـا خودسازی و آمادگی آنان بـرای الگـو شدن در میان امت را می‌طلبد. در حقیقت، یک مؤمن با‌ یک‌ برنامه‌ی دراز مدت، خود‌ و خانواده خود را تربیت می‌کند تا به عالی‌ترین مرتبه از بندگی یعنی جایگاه عبادالرحمن ـ مؤمنین ممتاز ـ دست یابند.
ب) «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ‏ أُمُّهُ‏ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ‏ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِين؛‏[احقاف/15] و انسان را [نسبت‏] به پدر و مادرش به احسان سفارش كرديم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنيا آورد. و بار برداشتن و از شير گرفتنِ او سى ماه است، تا آن گاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى‏گويد: «پروردگارا، بر دلم بيفكن تا نعمتى را كه به من و به پدر و مادرم ارزانى داشته‏اى سپاس گويم و كار شايسته‏اى انجام دهم كه آن را خوش دارى، و فرزندانم را برايم شايسته گردان در حقيقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان‏پذيرانم.»
آیه‌ی فوق، رابطه‌ی‌ سه نسل با یکدیگر را بیان می‌کند. خداوند انسان را به‌ احسان‌ والدین‌ سفارش می‌کند و برای توجه دادن به فرزند، رنج مادر در سـال‌های حـمل، زایمان و شیر دادن ‌‌(سی‌ماه)‌ را یادآور می‌شود تا این‌که نسل دوم به سن 40 سالگی یعنی به‌ سن‌ کمال‌ می‌رسد و از خداوند توفیق شکر نعمت‌های الهی نسبت به خود و والدینش را می‌خواهد‌ و برای فرزندانش ـ نـسل سـوم ـ دعا می‌کند که صالح باشند و مورد رضای خالق قرار‌ گیرند.‌ تربیت جامع قرآنی، در این آیه مشهود است. طبق آیه‌ی مبارکه، مسلمان باید خود، ریشه خود و نسل بعد از خود را بـه خـداوند وصـل کند و از او برای اصلاح‌ همگان کـمک بـطلبد. ایـن جامعه‌ی مطلوب قرآنی است که در آن پیوستگی نسل‌ها با محوریت عبودیت و خداجویی حفظ می‌شود و هرکس با رشته‌ی محبت و وفا، به دو نسل قـبل‌ و بـعد خـود وابسته می‌شود.
دعا برای خانواده، سنّت ائمه اطهار(علیهم السلام)
حضرت امام سجاد (علیه السلام) در دعایی که بـه یـکی از دوستان خود تعلیم داد، فرمود: «رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ‏ وَ اجْعَلْ‏ لِي مِنْ‏ لَدُنْكَ‏ وَلِيًّا يَرِثُنِي‏ فِي‏ حَيَاتِي‏ وَ يَسْتَغْفِرُ لِي‏ بَعْدَ مَوْتِي‏ وَ اجْعَلْهُ لِي خَلْقاً سَوِيّاً وَ لَا تَجْعَلْ لِلشَّيْطَانِ فِيهِ نَصِيباً اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَغْفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيْكَ إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛ پروردگارا، مرا تنها مگذار و تو بهترین وارثانی. برای من از جانب خود فـرزندی قـرار ده کـه در زندگی وارث من باشد و بعد از مرگم، برایم‌ طلب‌ آمرزش‌ کند و او را از‌ نظر‌ خـلقت،‌ سـالم و هماهنگ گردان و برای شیطان، در او بهره‌ای قرار مده. خدایا! از تو طلب آمرزش می‌کنم و به درگاهت‌ توبه‌ مـی‌نمایم‌ کـه تـو آمرزنده و رحیمی.»
در این دعا‌ نیز،‌ مؤمن برای خود و وارثانش از خداوند مغفرت، خلقت نـیکو، دوری از شـیطان و زیـبایی ظاهر و باطن طلب‌ می‌کند.‌ ضروری‌ است که اهل خانه به این پیوستگی عاطفی و الهـی‌ تـوجه داشـته باشند و خود را در خدمت اعضا بدانند، نه طلبکار از آنان و چنان‌که اشاره شد،‌ خدمت‌ به‌ دیـگران، دعـا در حق آنان و رعایت اخلاقیات را وظیفه‌ی خود‌ و حق آنان دانسته، نه لطف و مرحمت نـسبت بـه آنـ‌ها. حاکمیت این فرهنگ قرآنی، به‌طور مسلّم‌ در‌ تحکیم‌ و تحسین روابط خانواده مؤثر خواهد بود.

طرح سوال: در این نوشتار سعی داریم به این سوال پاسخ دهیم که آیا بین آیه شریف 256 سوره مبارکه بقره: «لا إِكْراهَ فِي الدِّين؛[بقره/256] در قبول دين، اكراهى نيست»، و بین اجرای احکام جزایی که در شریعت اسلامی وضع شده است، تضاد و یا تناقضی وجود دارد یا خیر؟ و اینکه آیا بر اساس آیه 256، خدای متعال همگان را در ارتکاب هر گونه جرم و جنایت، آزاد گذاشته است؟

 نکات حائز اهمیت برای پاسخ صحیح

نکته اول: برای دست یابی به پاسخی صحیح و متقن در خصوص سؤال مورد نظر، لازم است معنای آیه شریف مشخص شود تا اینکه ارتباط آن با احکام جزایی و فرعی روشن شود. بر اساس بیان مفسران، مقصود از «نفی اجبار در دین»، «نفی اجبار در اعتقادات دینی» است؛ کما اینکه ادامه آیه نیز مؤید این مطلب است؛ چرا که خدای متعال در ادامه آیه، سخن از امور اعتقادی همچون اعتقاد به خدای متعال را پیش کشیده و بیان می فرماید: «قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى؛[بقره/256] (زيرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است. بنابراين، كسى كه به طاغوت[بت و شيطان، و هر موجود طغيانگر] كافر شود و به خدا ايمان آورد، به دستگيره محكمى چنگ زده است.»

برای روشن تر شدن بحث به نکته ای که علامه طباطبایی در این خصوص بیان داشته اشاره می کنیم: «در این آیه شریف دينِ اجبارى نفى شده است، چون دين، عبارت است از يك سلسله معارف علمى كه معارفى عملى را به دنبال دارد، و جامع همه آن معارف، يك كلمه است و آن عبارت است از "اعتقادات"، و اعتقاد و ايمان هم از امور قلبى است كه اكراه و اجبار در آن راه ندارد، چون كاربرد اكراه، تنها در اعمال ظاهرى است، كه عبارت است از حركاتى مادى و بدنى(مكانيكى)، و اما اعتقاد قلبى براى خود، علل و اسباب ديگرى از سنخ خود اعتقاد و ادراك دارد و محال است كه مثلا جهل، علم را نتيجه دهد، و يا مقدمات غير علمى، تصديقى علمى را بزايد.»[1]

نکته دوم: نکته بسیار مهمی که برای فهم قرآن و آیات الهی بسیار لازم و ضروری است، این است که نباید آیات قرآن کریم را به صورت جزیره‌هایی جدا و بی‌ارتباط با هم تصور کرد؛ چرا که آیات آن همگی ارتباط منطقی و منظمی با یکدیگر دارند، که بی توجهی به این ارتباط و نظم قرآنی، انسان را از فهم دقیق و منطقی قرآن باز می‌دارد، از این رو برای فهم صحیح آیات الهی می‌بایست آیات دیگر را نیز مد نظر داشت، برای نمونه با رجوع به قرآن کریم متوجه می‌شویم که خدای متعال علاوه بر آیه مورد نظر(بقره/256)، آیات دیگری را بیان فرموده که در آن آیات حدودی را مشخص و وضع کرده و به هیچ کس اجازه تجاوز از آن حدود را نداده است: «وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهينٌ؛[نساء/14] و هر كه خدا و پيامبرش را نافرمانى كند و از حدود او درگذرد، وى را به آتشى در آورد كه جاودانه در آن باشد و او را عذابى است خواركننده.»

در تکمیل نکته دوم لازم به ذکر است، در مکتب و آیین اسلام، خدای متعال برای حفظ نظام اسلامی و برای اعتلای فطرت پاک الهی که در وجود افراد به ودیعت گذاشته شده، هم چنین برای کمال و سعادت افراد، قوانین و مقررات دینی وضع  کرده ‌است، که بی‌توجهی و هتک آن قوانین با شدیدترین مجازات‌ها پاسخ داده خواهند شد. برای نمونه عمل زشت و شنیع زنا، یکی از رفتارهای پستی است که خدای متعال عاملان آن را با شدیدترین مجازات‌ها تهدید کرده است: «الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني‏ فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في‏ دينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ؛[نور/2] زن و مرد زناكار را هر يك صد تازيانه بزنيد و اگر به خدا و روز واپسين ايمان داريد، مبادا شما را در دين خدا، درباره آن دو، مهربانى و دلسوزى بگيرد- كه از اجراى حكم باز دارد- و بايد كه گروهى از مؤمنان شكنجه آن دو را حاضر و گواه باشند.»

علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریفه، چنین بیان داشته‌اند: «وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ ...» اين نهى كه از رأفت شده از قبيل نهى از مسبب است به نهى از سبب، چون رقت كردن به حال كسى كه مستحق عذاب است باعث مى‏‌شود كه در عذاب كردن او تساهل شود، و در نتيجه نسبت به او تخفيف دهند، و يا به كلى اجراى حدود را تعطيل كنند؛ و به همين جهت كلام را مقيد كرد به قيد "فِي دِينِ اللَّهِ" تا جمله چنين معنا دهد كه در حالتى كه اين سهل‏ انگارى، در دين خدا و شريعت او شده است.»[4]

سخن پایانی: نکته پایانی اینکه می توان این چنین بیان داشت که آیه مورد نظر(بقره/256) بیشتر به مباحث اعتقادی و ـ به نظر علامه طباطبایی ـ ناظر به امور قلبی است، این در حالی است که اجرای احکام جزایی، در خصوص فروع  دین و امور شرعی است؛ به عبارت دیگر  معنای «اجباری نبودن قبول دین» این نیست که پس از آن، هر گناه و خلافی را که بخواهیم بتوانیم انجام دهیم و هیچ مجازاتی در کار نباشد؛ چرا که آیه 256 سوره مبارکه بقره در خصوص اجباری نبودن اصل دین است، نه اجباری نبودن اجرای حدود الهی.

پی نوشت‌ها:
[1]. ترجمه الميزان، موسوى همدانى سيد محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم، سال چاپ: 1374 ش، ج‏2، ص524.
[2]. همان، ص523.
[3]. پایگاه اسلام کوئست به نقل از: رسائل فقهى‌، جعفرى تبریزى، محمد تقى‌، چاپ: مؤسسة منشورات کرامت‌، تاریخ چاپ: 1419ق، ص 133 - 134.
[4].همان، ج‏15، ص113.

از جمله موضوعاتی که نوعاً بهانه‌ای برای طرح شبهه و هجمه علیه آموزه‌های اسلامی بوده مسئله تجویز تنبیه و کتک زنان توسط همسرانشان است. این دسته افراد نوعاً با بزرگ نمایی آیه‌ای که مرتبط با این بحث است و رها کردن مطالب دیگر با بهانه کردن حقوق زنان به دنبال تخریب اصل دین و آموزه‌های وحیانی هستند.

آیه مورد نظر شبهه افکنان:
خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ وَ اللاَّتي‏ تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبيلاً إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبيراً [نساء/34]مردان، سرپرست زنانند، به دليل آنكه خدا برخى از ايشان را بر برخى برترى داده و[نيز] به دليل آنكه از اموالشان خرج می‌‏كنند. پس، زنانِ درستكار، فرمانبردارند[و] به پاس آنچه خدا[براى آنان‏] حفظ كرده، اسرار[شوهرانِ خود] را حفظ مى‌كنند. و زنانى را كه از نافرمانى آنان بيم داريد[نخست‏] پندشان دهيد و[بعد] در خوابگاه‏ها از ايشان دورى كنيد و[اگر تاثير نكرد] آنان را بزنيد پس اگر شما را اطاعت كردند[ديگر] بر آنها هيچ راهى [براى سرزنش‏] مجوييد، كه خدا والاى بزرگ است.»

پاسخ به این شبهه را در ذیل چند نکته مورد توجه و بیان قرار می‌دهیم.

نکته اول: لزوم رعایت حقوق همسر
اولین نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که آیین اسلام برای موضوع حقوق، اهمیت و ارزش خاص قائل بوده از این رو از هیچ کسی قبول نمی کند که حقوق دیگران را ضایع کند، بدون شک یکی از اهداف ازدواج در بین انسان برطرف کردن نیاز جنسی است، اسلام به مردان و زنان هر دو این حق را داده است که این نیاز طبیعی را از طریق صحیح و شرعی  مطالبه کنند و از هر گونه تعدی و خارج شدن از مسیر دینی، همگان را باز داشته و برای آن مجازات سنگینی وضع کرده است. « الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني‏ فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في‏ دينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ؛[نور/2] به هر زن زناكار و مرد زناكارى صد تازيانه بزنيد، و اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، در[كار] دين خدا، نسبت به آن دو دلسوزى نكنيد، و بايد گروهى از مؤمنان در كيفر آن دو حضور يابند»

با وجود این مجازات سخت گیرانه، اگر قرار باشد انسان در مسیر شرعی و اخلاقی نیز با مانعی به نام نشوز[1] زن مواجه شود، آیا مردان برای دست یابی به حقوق خود چه راهی را می‌توانند برگزینند؟

نکته دوم: مراحل سه گانه برخورد با زنان:

وقتی شبهه افکنان سخن از کتک و تنبیه زنان به میان می‌آورند، به گونه‌ای موضوع را بیان می‌کنند که گویی مرد، با شلاق انتقام  در صدد کشتن همسر خود است. این در حالی است که این سیاه نمایی و بزرگ جلوه دادن صحنه های تنبیه زن، تنها اوهام شبهه افکنان نسبت به آموزه‌های اسلامی است که هیچ کدام واقعیت خارجی ندارند؛ چرا که آموزه‌های رحمانی به هیچ وجه مروج خشونت علیه زنان نبوده و نیست به همین جهت برای مطیع کردن زن مراتب و مراحلی را بیان می‌کند که در هیچ مرتبه‌ای از تنبیه، هیچ گونه اجحاف و ظلمی به زن را تجویز نمی کند.

مرتبه اول: نصیحت نیکو به زن: خدای متعال در آیه 2 سوره نور این مرحله را این چنین مورد توجه قرار می‌دهد: «فَعِظُوهُنَّ[نور/2] پندشان دهيد» در این مرتبه مرد با استفاده از مهارت کلامی، که شامل ابزارهای مهرورزانه گفتاری است، با دلسوزی و راهنمایی مشفقانه از زن می‌خواهد که وظایف همسرداری خود را اجرا کند، از آنجا که زنان به روابط کلامی حساس‌ترند و بیشتر مایل‌اند مسائل خود را از طریق روابط کلامی  ابراز کننند، استفاده شوهر از روابط کلامی در روشن شدن مسائل و حل اختلاف ها بی‌تردید اثر بخش خواهد بود. مرد می‌تواند با زبانی شیرین، لحنی دل نشین، به بیان تأثیرات نامطلوب نشوز بر زندگی بپردازد و به نوعی آرامش و رضایتمندی را به منزل برگرداند.[2] این رویکرد عیناً مورد تأیید و سفارش مبانی قرآنی است کما اینکه باری تعالی در این خصوص می فرماید: «وَ قُلْ لِعِبادي يَقُولُوا الَّتي‏ هِيَ أَحْسَن[اسراء/53]و به بندگانم بگو: «آنچه را كه بهتر است بگويند.»

مرتبه دوم: دوی کردن از بستر: بعد از آنکه شوهر متوجه شد نرمش سخن و تکنیک‌های گفتاری در خصوص اقناع همسرش در دعوت به زندگی کارساز واقع نمی شود، خدای متعال راهکار دیگری را پیش روی مردان قرار می دهد،«وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ[نساء/34] و [بعد] در خوابگاه‌ها از ايشان دورى كنيد» دوری از بستر زن چه بسا در مرتبه دوم بسیار سودمند باشد، اصولاً زنان انسانهای فوق العاده عاطفی هستند، که هر گونه فقدان عاطفه و کم لطفی شوهر رو بر خود تحمل نمی‌کنند، وقتی زن متوجه شد که همسرش تا این حد از او فاصله و دور شده است چه بسا از کرده خود پشیمان شود و روی خوش به شوهرش نشان  دهد.

مرتبه سوم: راهکار نهایی با شرایطی خاص: بعد از آن همه تلاش شوهر برای متقاعد ساختن زن، وقتی هیچ گونه اثر پذیری از زن خود مشاهده نشد باری تعالی راهکار سومی را در پیش روی شوهران قرار می دهد. «وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبيلاً إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبيراً[نساء/34] و[اگر تاثير نكرد] آنان را بزنيد پس اگر شما را اطاعت كردند[ديگر] بر آنها هيچ راهى[براى سرزنش‏] مجوييد، كه خدا والاى بزرگ است.» طبرسی در تفسیر خود در ذیل این آیه شریف و همچنین در خصوص نحوه زدن این چنین بیان داشته است: «در تفسير كلبى از ابن عباس نقل كرده است كه: زنان را به كتاب خدا موعظه كنيد و باو بگوييد كه از خدا بترسد و از شما اطاعت كند، اگر قبول نكرد با او درشتى كنيد و گرنه طورى او را بزنيد كه بدنش زخم نشود و استخوانش شكسته نشود. از امام باقر نقل شده كه منظور: زدن با مسواك است.»[3] در واقع عبارت«وَ اضْرِبُوهُنَّ» به معنای کتک زدن بی قید و شرطی که بعضی افراد عنان گسیخته از خود نشان می دهند نیست، بلکه یک راهکار تنبیهی بسیار خفیف است که نباید منجر به کبودی و یا حتی زخمی در بدن زن شود. و لذا آن بزرگ نمایی های که معاندان از زدن، ارائه داده اند مقصود دین مبین اسلام نیست.[4]

سخن نهایی: با مطلب یاد شده متوجه می شویم که آموزه های اسلامی در ارتباط بین زوجین، هیچ گاه در مقام تجویز ظلم و ستم به  زنان نبوده است.

پی نوشت ها:
[1]. ترجمه الميزان، موسوى همدانى سيد محمد باقر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ ى مدرسين حوزه علميه قم،سال چاپ: 1374 ش، ج‏4، ص545. «كلمه"نشوز" به معناى عصيان و استكبار از اطاعت است.»
[2]. حقوق زنان برابری یا نابرابر، زهرا آیت اللهی، چاپ: معارف، 1359، ص225.
[3]. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ناشر: انتشارات فراهانى، سال چاپ: 1360 ش، ج‏5، ص136.
[4]. تفسير نمونه، ناصر مکارم شیرازی،ناشر: دار الكتب الإسلاميه، سال چاپ: 1374 ش، ج‏3، ص 373.

خداوند متعال فرمود: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي‏ سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ[غافر/ 60] پـروردگـارتان اين دعوت را كرد كه مرا بخوانيد تا استجابت كنم. به درستى كسانى كه از عـبـادت مـن اسـتـكـبـار مـى ورزنـد، بـه زودى بـا كـمـال ذلت داخل جهنم خواهند شد.»
باید توجه داشته باشیم که دعا هم مصداقي از مصاديق عبادت است! در بعضی از تعبیرات دینی آمده است که دعا عمود دین است: «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(عليه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلّی الله عليه و آله و سلّم) الدُّعَاءُ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عَمُودُ الدِّينِ وَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض‏[1] امام صادق (علیه السلام) از قول پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: دعا، سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان ها و زمین است». همانطور که درباره نماز، این تعبیر به کار رفته است.
اگر دین را به خیمه ای تشبیه کنیم، باید بگوییم که خيمه، يک شاه عمود دارد و آن بزرگ‌ترين ستون است که خيمه را نگه مي‌دارد و اطراف آن ستونهاي کوچک هستند؛ دعا جزء ستونهاي اطراف اين خيمه است و آن بزرگ‌ترين ستون که خيمه را نگه مي‌دارد، همان نماز است که «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّينِ[2] نماز ستون دین است.»

مصلحت در استجابت دعا
استجابت دعا به معنای این نیست که خواسته‌ی انسان حتماً برآورده خواهد شد -ممکن است برآورده بشود و ممکن است به علل و مصالح و موجباتی برآورده نشود- اما استجابت الهی قطعاً وجود دارد و البته در بسیاری از موارد با دادنِ حاجت و خواسته انسان همراه است.
استجابت الهی، پاسخ و توجه و التفات خداست؛ ولو آن خواسته‌ای که انسان دارد -که ای بسا خیال می‌کند این خواسته به نفعش است، اما به زیانش باشد[3]- تحقق هم پیدا نکند؛ اما «یا اللَّه» انسان بی‌گمان لبّیکی به دنبال خود دارد.

بیان جامع امام صادق عليه السلام در عدم استجابت دعا
شناخت خداوند، یک عامل بسیار مؤثر در استجابت دعا است چنانچه وقتی امام صادق(سلام الله علیه) با این سؤال مواجه شد که چرا دعای ما مستجاب نمی شود؟ به صراحت فرمود: «لِأَنَّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لَا تَعْرِفُون‏[4] زیرا کسی را می خوانید که او را نمی شناسید».
قطعاً شناخت واقعی خداوند، نزد پیامبر و خاندان معصومش است و بس؛ ولی به هر حال هر انسانی باید تا اندازه ای خدا شناس باشد و در حد توان در این جهت تلاش کند.
خدای متعال می فرماید: «الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيامًا وَ قُعُودًا وَ عَلي جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النّارِ[آل عمران/ 191] (صاحبان خرد) آنهائى هستند كه در هر حالت (اىستاده و نشسته و خفتن) خدا را ياد كنند و دائم فكر در خلقت آسمان و زمين كرده و گويند پروردگارا اين دستگاه با عظمت را بيهوده نيافريده اى پاك و منزهی، ما را به لطف خود از عذاب دوزخ نگاهدار.»
آیه به خوبی بیان می کند که انسان های اندیشمند بعد از تفکر در خلقت آسمانها و زمین به اين نتيجه مي‌رسند و مي‌گويند: ﴿رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً﴾؛ و اینکه فرمود: «يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيامًا وَ قُعُودًا وَ عَلي جُنُوبِهِمْ»، كنايه از آن است كه اينها دائماً به ياد خدا هستند.

برخی دیگر از عوامل عدم استجابت دعا
واضح است که علل و عوامل زیادی ممکن است در عدم استجابت دعای انسان نقش داشته باشد که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می شود:
1-وفا نکردن به عهد نسبت به خداوند.
2-شرک در دعا.
3-نیت آلوده.
4.دعا نکردن در زمان راحتی.
5.تضرع و زاری و اصرار نکردن.

نتیجه اینکه:
عدم استجابت دعای انسان در این دنیا به معنی عدم توجه و التفات خداوند نسبت به او نیست و قطعاً حکمتی دارد و اساساً اجابت دعایی که به مصلحت انسان نیست، از خدای متعال که عالِم به مصالح مخلوقاتش است، نیکو به نظر نمی رسد.
پی نوشت:
[1] الكافي، کلینی، محمد بن یعقوب، ناشر: دار الکتب الاسلامیة،سال چاپ: 1407 ق‏، ج2، ص468؛ . 
[2] المحاسن، برقی، احمد بن محمد، ناشر: دار الکتب الاسلامیة،سال چاپ: 1371 ق‏، ج1، ص44.
[3] «كُتِبَ عَلَيكُمُ القِتالُ وَ هُوَ كُرهٌ لَكُم ۖ وَعَسىٰ أَن تَكرَهوا شَيئًا وَ هُوَ خَيرٌ لَكُم وَ عَسىٰ أَن تُحِبّوا شَيئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُم وَ اللَّهُ يَعلَمُ وَ أَنتُم لا تَعلَمونَ[بقره/ 216] قتال بر شما واجب شده در حالی که آن را مکروه می دارید و چه بسا چیزهایی که شما از آن کراهت دارید در حالی که خیرتان در آن است و چه بسا چیزهایی که دوست می دارید در حالی که شرّ شما در آن است و خدا خیر و شرّ شما را می داند و خود شما نمی دانید.»
[4] فلاح السائل و نجاح المسائل،سید بن طاووس، علی بن موسی، ناشر: دار الکتب الاسلامیة،سال چاپ: 1406 ق‏، ص107.

قرآن مجید، آخرین کتاب الهی است که از سوی خداوند متعال برای هدایت بشر فرستاده شده، و در دوران حیات رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، و با نظرات ایشان، به صورت کتاب تدوین شده است.[1] اهمیت جمع آوری قرآن به حدی زیاد است که بناء بر گفته علامه عسکری(رحمه الله) خداوند متعال جمع آوری قرآن را به خویش نسبت می دهد و این گونه می فرماید: «إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ و وَ قُرْءَانَهُ فَإِذَا قَرَأْنَهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ[قیامت/17-19] همانا بر ماست جمع كردن و قرائت آن پس چون بر تو خوانديم پيروى كن خواندن آن را پس از آن بر ما است كه حقايق آن را بر تو بيان كنيم»[2]

روایات[3] و عقل[4] به خوبی به این حقیقت اشاره دارد که جمع آوری قرآن در زمان حیات رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بوده است، با این وجود شاید برخی گمان کنند که می توان از خود قرآن نیز برای این مطلب دلیل اقامه کرد، به همین خاطر در ادامه به بعضی از این ادله اشاره می کنیم و آن را مورد وآکاوی قرار می دهیم.

در آیات از قرآن تعبیر به کتاب شده است، و شاید این استعمال سبب شود که گروهی گمان کنند که این لفظ دلالت بر نوشته‌های جمع آوری شده می‌کند، پس باید قرآن در زمان نزول به صورت کتاب جمع آوری شده باشد. این ادعا گرچه در ظاهر می تواند مطلب ما را اثبات کند ولی قرائنی که در این آیات وجود دارد و همچنین این نکته که معمولاً بعد از این آیات، آیات متعددی نازل شده است. این برداشت را مورد خدشه قرار می دهد. در ادامه به بعضی از آیات قرآن که در آنها لفظ کتاب آمده است اشاره می کنیم و آنها را مورد  وآکاوی قرار می دهیم.

الف: آیه «ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُدىً لِلْمُتَّقين‏[بقره/2] بى ترديد اين كتاب راهنماى پرهيزگاران است‏.» آن چه به نظر می رسد منظور از واژه «كتاب» در اين آيه كريمه به معناي مجموعه‏ ای است كه حاوی خطوط كلّی معارف و شريعت و احكام و قوانين آن است(عقايد، اخلاق و احكام عملي) و از طريق وحی بر پيامبر اكرم‏(صلي الله عليه و آله) نازل شده است[5] و یا بنا بر دیدگاه برخی از مفسران دیگر مقصود از کتاب آن حقیقت قرآن است که نزول پیدا نکرده است.[6]

ب: «اللَّهُ الَّذي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْميزانَ وَ ما يُدْريكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَريب‏[شوری/17] خداست كه كتاب و ميزان را به حق نازل كرده است، تو چه مى‏دانى، شايد قيامت نزديك باشد.» در این آیه نیز مقصود از کتاب ، شریعت و معارفی است که از سوی خداوند متعال بر رسول گرامی اسلام نازل شده است.[7]

ج: «كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكيمٍ خَبيرٍ[هود/1] كتابى است كه آيات آن استحكام يافته، سپس از جانب حكيمى آگاه، به روشنى بيان شده است‏.» در این آیه نیز مقصود از کتاب، آن حقیقت قرآن است که به صورت لفظ در نیامده است تا به نگارش در آید.[8]

نتیجه:

گرچه این مطلب (جمع آوری قران در زمان رسول اکرم) در جای خودش توسط ادله دیگر به اثبات رسیده است؛ ولی آیاتی که لفظ کتاب در آنها استعمال شده است؛ نمی‌تواند این ادعا را اثبات کند که قرآن در زمان رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) جمع آوری شده؛ زیرا آن چنان که مشخص شد؛ غالباً منظور از کتاب همان شریعت و قوانینی است که، از سوی خداوند متعال به پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شده است و یا مقصود از قرآن حقیقت قرآن است که در غالب لفظ در نیامده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت:
[1]. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به «درسهايى از علوم قرآن»، نوشته: آیت الله محمدعلی گرامی، و همچنین افسانه تحريف قرآن، نوشته: رسول جعفريان،ترجمه:محمود شريفى، و كاوشى در تاريخ جمع قرآن‏، نوشته، سيد محمد على ايازى.
[2]. كتاب و سنت‏، علامه سید مرتضی عسکری، ناشر: اصول الدين‏، سال چاپ: 1387 ه. ش‏، ص231.
[3].  رجوع کنید به «جمع آوری قرآن توسط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)»
[4] . رجوع کنید به«عقل و جمع آوری قرآن»
[5]. تفسیر تسنيم، آیت الله جوادی آملی، ناشر اسراء، سال چاپ:1389ش، ج2،  ص135.
[6]. پرتوى از قرآن، آیت الله طالقانی، ناشر: شركت سهامى انتشار، 1362 ه. ش‏، ج‏1، ص52.
[7]. ترجمه تفسير الميزان، علامه طباطبایی، ناشر: جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى‏، سال چاپ: 1374 ه. ش‏، ج‏18، ص53.