عمارت خورشيد
عمارتي هشت ضلعي و سه طبقه است و در ميان باغي با جوي ها و خوص هاي متعدد قرار داشته و به روايت متون دوره قاجار پيش از آن که کاخي براي امراي جلاير باشد، که مدتي را در کلات زيسته اند، مقبره نادر بوده و به دستور وي ساخته شده است.
دور تا دور بنا شامل هشت ايوان و دو ورودي است که به اندروني هاي متعدد وصل مي گردد. نماي ساختمان با سنگ قهوه اي خوشرنگي تزيين شده که روي سنگ ها، حجاري هايي از نقش گل و ميوه هاي گرمسيري ايجاد شده است، اين سنگ ها ظاهراً به دستور نادر از آذربايجان و مراغه بدين محل حمل شده است. در قسمت هاي شرقي بنا تصويري بر ديوار نقاشي شده و دور تا دور قسمت داخلي نيز با آيات سوره «عم يتسائلون» و نقاشي هاي داراي طلاکاري مزين شده است.
آرامگاه نادرشاه افشار
نادرشاه افشار كه براى اولين بار شهر مشهد را مركز حكومت ايران كرد، اولين مقبره خويش را در اين شهر ميان سالهاى 1145 ـ 1143 قمرى احداث و رقباتى را وقف آن نمود. وى پس از آن هم كه در سال 1148 قمرى رسماً شاه ايران شد و بلافاصله در صدد فتح هند بر آمد، چون از سفر پر غنيمت مزبور بازگشت تصميم گرفت مقبره ديگرى براى خويش در مشهد احداث نمايد. بدين منظور اَمر كرد تا سنگهاى مرمر سياهِ حجيم و سنگينى را از دهخوارقان آذربايجان به خراسان حمل كنند. بعضى از اين سنگها كه بيست تا شصت خروار وزن داشتند هزينه حمل هر مثقالشان يك و نيم مثقال نقره شد، بدان سبب سه قطعه از سنگهاى مزبور را « ايران خراب »،« عالم خراب » و « خراج عالم » ناميدند(49). اين مقبره دوم ظاهراً در شمال « خيابان » و مقابل مقبره پيشين ساخته شد(50)، همان جايى كه اكنون مقبره نادرشاه قرار دارد. وى بالأخره در سالهاى پايانى عمر در كلات نادرى هم بناى ديگرى مناسب مقبره خانوادگى احداث كرد ( عمارت خورشيد ) اما عاقبت در هيچ يك از مقابر سه گانه مزبور به خواب ابدى فرو نرفت. سرِ او پس از قتلش در سال 1160 از قوچان به هرات فرستاده شد، جسد بىسرش هم كه موقتاً در يكى از مقابر ساخته وى در مشهد مدفون شد بعداً توسط آغا محمدخان قاجار به تهران منتقل گرديد تا امكان اهانت به آن براى قاجارها آسان تر شود. ضريح نفيس و گرانقدر يكى از مقابر او در شهر مشهد نيز در آغاز سلطنت چهل روزه سيد محمد متولى، به عنوان جانشين شاهرخ ( نوه نادر ) در سال 1163 قمرى به حرم حضرت رضا عليه السلام منتقل شد(51).
بدين سان نادرشاه تا مدتها در شهر مشهد داراى مقبره اى نبود تا اين كه قوام السلطنه در اواخر عهد قاجار ( 1296 خورشيدى ) در محل يكى از مقابر ويران شده نادرى آرامگاه جديدى براى وى ساخت(52) و استخوانهاى او را از تهران به مقبره مزبور حمل كردند. اين بناى جديد كه در محل فعلى آرامگاه وى قرار داشت مدتى بر پا بود تا اين كه انجمن آثار ملى ايران در سال 1335 خورشيدى درصدد بر آمد آرامگاهى مناسبِ شأن نادرشاه براى وى در همان محل مقبره ساخته قوام السلطنه احداث نمايد. اين كار از سال 1336 شروع شد و در سال 1342 به پايان رسيد.
مقبره كنونى نادرشاه واقع در ضلع شمال غربى چهارراه شهدا ( نادرى سابق ) كه پس از حرم حضرت رضا عليه السلام مهمترين موضع توريستى ـ تاريخى شهر مشهد تلقى مىشود، در باغى به مساحت 14400 متر مربع ساخته شده است. مقبره شامل سكويى دوازده پله اى، محل گور، پوششى خيمه مانند بر روى قبر، سكويى مرتفع در مجاور قبر با مجسمه نادرشاه سوار بر اسب و سه تن ديگر در پى او، يك غرفه فروش كتاب و دو تالار براى موزه است.
طراح بنا مهندس سيحون بوده و مجسمه ها را هنرمند فقيد ابوالحسن صديقى ساخته است. مصالح مقبره عمدةً از سنگهاى خشن و سخت گرانيت كوهسنگى مشهد است. بعضى از قطعات سنگ بسيار بزرگ انتخاب شده تا تداعى كننده مقبره دوم ساخته خود نادرشاه باشد. پوشش مقبره كاملاً به مانند چادر عشايرى است، كه نادر در آن زاده و هم كشته شده است. پوشش ديوارهاى داخلى مقبره نيز از سنگهاى مرمر اُخرايى رنگ مراغه انتخاب شده تا قتل نادرشاه در داخل چادر را تداعى نمايد. از موقوفات كرامند نادرى كه از تصرف وقف خارج شده بود روستاى دهشك در مجاور شهر تابران توس احيا شده و در اختيار موقوفه نادرى قرار گرفته است(53) كه احتمالاً به زودى از محل در آمد آن به بخشى از نيّات واقف بر سر قبر وى عمل خواهد شد.
غار مغان
غار مغان ، اين غار در 75 کيلومتري شهر مشهد و در جنوب روستاي مغان واقع شده است.اين غار داراي دو دهانه است . ارتفاع آن از دريا 2910 متر مي باشد. درون غار آثار استالاگميت و استالاکتيت و چندين حلقه چاه وجود دارد که عمق يکي از اين چاه ها 25 متر مي باشد. همچنين در اين غار پرتگاهي به عرض 35 سانتيمتر و برکه آبي وجود دارد.اين غار در سال 1324 توسط کوهنوردان شهرستان مشهد کشف شده است.
خانه ي حاج حسين ملک .
اين بنا درخيابان امام خميني مشهد واقع شده و يکي از نمونه خانه هاي زيباي برجاي مانده از دوران انتقال معماري در اواخرعصر قاجاري به پهلوي محسوب مي شود.
بناي هارونيه .
اين مکان تاريخي درحدود 600 متري ازآرامگاه حکيم ابوالقاسم فردوسي قرار گرفته ومنحصرا خانقاه و يا مقبره اي است که درقرن هشتم هجري برروي بناهاي کهن شهر تابران بنيان گرديده است.
مقبره اميرشاه ملك ( مسجد شاه )
بنايى تاريخى از دوره تيمورى كه تا پيش از انقلاب اسلامى به مسجد شاه شهرت داشت و بعد به نام مسجد هفتاد و دو تن خوانده شد، اصلاً مقبره يكى از اُمراى شاهرخ تيمورى به نام امير شاه ملك ( يا ملك شاه ) است. اين مقبره در محل چهار سوق و تلاقى دو بازار بزرگ و فرش فروشها در كنار ميدانى قديمى به نام « سرِ سنگ » احداث شده و پس از توسعه حريم حرم در مجاورت ضلع جنوب غربى حرم قرار گرفته است.بنا شامل يك سرداب براى دفن جسد، قبه اى 5 در 5 مترى، گنبدى دو پوششه به ارتفاع 4/17 متر، ايوانى در جانب شمال به ارتفاع 4/9 متر، فضاهايى جانبى و دو گلدسته در طرفين ايوان مىباشد. دورادور ايوان كتيبه اى داشته كه تنها قسمت پايانى آن بر روى پايه سمت چپ باقى مانده و اين جملات به وضوح در آن قابل خواندن است: « الامير ملكشاه اعرج الله معارج دولته فى رجب سنة خمس و خمسين و ثمانمائة للهجرة »
امير غياث الدين شاه ملكِ بِرلاس يكى از اُمراى معتبر تيمور و فرزند وى شاهرخ بوده است. در سال 809 قمرى كه شاهرخ حكومت ولايت خراسان را با مركزيت توس و مشهد به فرزند جوان خويش اُلغ بيك بخشيد شاه ملك را هم به امير الامرايى وى منصوب كرد. وى تا سال 811 كه مأمور فتح و تصرف ماوراء النهر گرديد در خراسان مستقر بود. در سال 812 كه حكومت ماوراء النهر به الغ بيك داده شد اميرشاه ملك هم همراه او گرديد. اين دو ظاهراً تا سال 817 حكومت خراسان را هم داشتند، اما از آن زمان به بعد فرزند ديگر شاهرخ يعنى بايسنغر ميرزا والى خراسان ( با مركزيت توس ) شد. بنابراين اميرشاه ملك در سالهاى 809 تا 817 قمرى حاكم اصلى خراسان، يا دست كم بزرگترين امير اين خطّه بوده است. وى تا سال 829 قمرى قدرتمندانه در ماوراء النهر و خوارزم به حكومت و دستيارى الغ بيك مشغول بود، تا اين كه در سال مزبور در خوارزم درگذشت و جسدش به مشهد حمل و در بنايى كه خود وى براى اين منظور ساخته بود مدفون گرديد
اصل مقبره اميرشاه ملك بين سالهاى 809 تا 829 قمرى احداث شده اما تكميل و تزيين آن تا سال 855 طول كشيده است. اين بنا كه در زمان شاه سلطان حسين صفوى ( 1119 ق ) و هم نادرشاه افشار ( 1155 ق ) مرمّت گرديده، داراى گنبد فيروزه اى رنگ و دو گلدسته زيباست. مقبره اميرشاه ملك هر چند به عنوان زيارتگاه شناخته نمىشود اما كاربرد فرهنگى ـ توريستى دارد. اين بنا كه بايد عنوان « مسجد شاه » را از نام « شاه ملك » يا بناى مجاور خود به نام « حمام شاه » ( رضوى بعدى ) گرفته باشد، نمىتوانسته است مسجد باشد چون قبله آن با قبله مشهد انطباق ندارد و در سرداب آن هم چند جسد دفن شده است
