پرسش: کاروان اسرای کربلا را از چه آبادی های عبور دادند؟
پاسخ اجمالی: در مورد مسیرى که کاروان اسرا طى کرد تا به دمشق رسید اقوال مختلفى نقل شده است.
اما با توجه به اینکه بعضى از منابع، پاره اى از منازل کوچکِ بین راه را نوشته و بعضى دیگر منازل دیگرى را نوشته اند، ظاهرا چنین به نظر مى رسد که با هم فرق دارند ولى با مختصر دقتى، روشن مى شود که همه آنان تقریبا یک مسیر را ذکر مى کنند. نکته جالب اینکه: در تمامى منابع، عبور از تکریت، موصل و شمال سوریه فعلى را ذکر کرده اند لذا این مناطق قطعى به نظر مى رسد (زندگانى حضرت زینب سلام اللّه علیها، دکتر مصطفى اولیائى، ذیل بحث مسیر کاروان امام حسین علیه السلام از کوفه به شام)،
مسیرهایى که ذکر شده به قرار ذیل است:
۱ کناره هاى فرات، تکریت، وادى نخله، مرشاد، حران، نصیبین، موصل، حلب، دیر نصرانى، عسقلان، بعلبک و بالا خره دمشق.) زندگانى حضرت ابى عبداللّه الحسین علیه السّلام ج ۲، ص ۱۷۶ به بعد (.
۲ تکریت، لینا، جهینه، موصل، سینور، حماه، معره النعمان، کفر طاب، حمص، بعلبک، دیر راهب، حران و دمشق. (بانوى شجاع، زینب کبرى، ص ۲۰۹ به بعد).
۳ تکریت، نخله، لینا، جهینه، موصل، قنسرین، معره النعمان، حماه، حمص، بعلبک و دمشق. (منتهى الا مال، ج ۱، ص ۴۴۵ ۴۴۴)
مرحوم شیخ عباس قمى نیز از قول ابن شهر آشوب منازل را اینچنین معرفى مى کند: ابن شهر آشوب در مناقب آورده است که: (و من مناقبه ماظهر من المشاهد الذى یقال له مشهدالراءس من کربلا الى عسقلان وما بینهما الموصل ونصیبین وحماه وحمص ودمشق وغیرذلک). (منتهى الامال، ج ۱، ص ۴۴۵ ۴۴۶)
نتیجه: کاروان اسراى اهل بیت علیهم السلام براى رفتن به موصل مسلما مقدارى از کناره هاى فرات را سیر کرده اند. همچنین عبور از تکریت هم طبیعى به نظر مى رسد و وقتى از شمال غربى سوریه فعلى عبور کرده باشند، مسلّما مسیر حلب، معره النعمان، حماه و حمص، را طى کرده اند و از دو راهى دمشق بعلبک، اوّل به بعلبک رفته اند و از آنجا به سوى دمشق رهسپار شده اند. به هر حال مورخین، گاهى شهرها را پس و پیش نوشته اند ولى به نظر مى رسد مسیر صحیح از بین همین مسیرها بوده است. (آثارالباقیه ابوریحان بیرونى، ص ۴۵۴).
[irp]
پاسخ تفصیلی : از نظر تاریخی بعد از واقعه عاشورا اخبار چندانی از ماجرای سفر کاروان اسرا در دسترس نیست. مرحوم شیخ عباس قمی در «نفس المهموم» نیز بدین نکته تصریح می‌کند.
در چند نقل آمده است که کاروان اسرا روز اول صفر به شام رسیده‌اند، اما اینکه دقیقاً چند روز در راه بوده‌اند و از چه مسیری خود را به شام رسانده‌اند، مشخص نیست.
برای پی‌بردن به مسیر حرکت کاروان اسرا به معتبرترین و کامل‌ترین منبع موجود یعنی «دانشنامه امام‌حسین علیه السلام » که حاوی ۴هزار و ۱۹۱ حدیث و گزارش تاریخی درباره سیدالشهداء علیه السلام است؛ رجوع می‌کنیم.
همراه با این کتاب، ۵ نقشه ابتکاری نیز منتشر شد که یکی از آن‌ها به «خط سیر کاروان حسینی از مدینه به مدینه» اختصاص دارد.
مسیر کاروان اسیران کربلا از کوفه به شام
کاروان اسیران کربلا را پس از انتقال به کوفه، اندکى نگاه داشتند و سپس به سوى دمشق، پایتخت حکومت اُمویان، فرستادند. مسیر حرکت این کاروان، در کتب تاریخ و سیره، معیّن نشده است. از این رو، پیموده شدن هر کدام از مسیرهاى میان کوفه و دمشقِ آن روزگار، محتمل است.
برخى خواسته‌اند با ارائه شواهدى، حرکت آنان را از یکى از این چند راه، قطعى نشان دهند؛ ولى مجموع قرائن، ما را به اطمینان کافى نمى رساند. در حالیکه میان کوفه و دمشق، فقط سه راه اصلى بوده است و احتمالاً کاروان اسرا از یکی از این سه مسیر خود را به شام رسانیده‌اند. البتّه هر کدام از این راه ها، در بخشى از مسیر، فرعى‌هاى متعدّد کوتاه و بلندى هم داشته اند که طبیعى است .
کوتاه‌ترین مسیر موجود، مسیر «بادیه‌الشام» است که تقریباً ۸۰۰ کیلومتر است.
مسیر دوم مسیر کناره فرات است که به آب نیز دسترسی داشته و حدود یک‌هزار و ۲۰۰کیلومتر مسافت آن بوده است.
اما طولانی‌ترین مسیر، یک‌هزار و ۶۰۰ کیلومتر درازا دارد و از شهرهایی مثل تکریت، موصل، نصیبین و حلب عبور می‌کند. این راه را «راه سلطانى» نامیده اند. در واقع اگر نقشه امروزی این مسیر را ملاحظه کنیم از چندین کشور عبور می‌کند.
[irp]
مسیر حرکت کاروان اسیران کربلا، از شام به مدینه
به دلیل نبودِ دلایل روشن و قابل اعتماد نمى‌توان اظهار نظر قطعى کرد؛ ولى با توجّه به نقشه ویژه دانشنامه امام حسین علیه السلام و بررسی های علمی و تاریخی صورت گرفته در این دانشنامه، فاصله میان دمشق تا
مدینه، تقریبا ۱۲۲۹ کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه، شامل ۳۲ منزل بوده است.
و عبور کاروان اسیران کربلا از مسیر «بادیه‌الشام» احتمال بیشترى را به خود اختصاص مى‌دهد.
بر این اساس کاروان اسیران، در بازگشت از شام، قطعا این مسیر را پیموده اند و چنانچه در ضمن حرکت، به کربلا هم رفته باشند، مسیرِ بسیار طولانى ترى را سپرى کرده اند. حرکت پُررنج خانواده امام علیه السلام و همراهان، از مدینه آغاز شد و به مدینه نیز ختم گردید و حدّاقل مسیرى که این بزرگواران طى کرده اند (با فرض رفتن از کوفه به دمشق از کوتاه ترین مسیر، یعنى راه بادیه، و عدم احتساب رفتنِ مجدّد به کربلا)، حدود ۴۱۰۰ کیلومتر است، با این محاسبه: ۴۳۱ کیلومتر (از مدینه به مکّه) + ۱۴۴۷ کیلومتر (از مکّه به کربلا) + ۷۰ کیلومتر (از کربلا به کوفه) + ۹۲۳ کیلومتر (از کوفه به دمشق از راه بادیه) + ۱۲۲۹ کیلومتر (از دمشق به مدینه) = ۴۱۰۰ کیلومتر.
نتیجه نهایى
حجت‌الاسلام سیدمحمود طباطبایی‌نژاد، سرپرست گروه تحقیقات دانشنامه ۱۴ جلدی امام حسین علیه السلام در موسسه دارالحدیث قم، احتمال عبور کاروان از «بادیه‌الشام» را بیشتر می‌داند و می‌گوید: با توجه به اینکه روایات اندکی از مواجهه مردم با کاروان اسرا نقل شده، به احتمال قوی «بادیه‌الشام» مسیر عبور کاروان بوده است. البته در برخی منابع متأخر نظیر «مقتل ابی مخنف» ماجراهایی نقل شده است که برای ما سندیت ندارد.
طباطبایی‌نژاد در پاسخ به این سؤال که برگشت اسرا از شام چند روز به طول انجامیده است، می‌گوید: اگر بنا را بر این بگذاریم که اسرا برای اربعین به کربلا رفته باشند، مسیر برگشت بادیه نزدیک به دو برابر می‌شود. وی ادامه می‌دهد: درباره اربعین بین علما اختلاف است. عده‌ای با وجود مسیر طولانی امکان حضور کاروان اسرا در کربلا در روز اربعین را منتفی می‌دانند. عده‌ای نیز این امکان را میسر دانسته و معتقدند اگر کاروان اسرا روز اول صفر در شام بوده باشد، می‌توانسته از مسیر بادیه خود را در اربعین به کربلا برساند.
در پایان خوانندگان محترم را برای کسب اطلاعات دقیق تر و عمیق تر در این زمینه به دانشنامه امام حسین علیه السلام که به همت مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث و تحت نظر آیت‌الله ری شهری تهیه شده و حاصل ۱۰ سال کار پژوهشی است، ارجاع می دهیم.
[irp]
منبع:برگرفته از گزارشی تهیه شده توسط خبرگزاری فارس.
