مسجد حسینیهی اعظم زنجان، دومین قربانگاه مسلمانان، در جنوب شهر زنجان قرار دارد و یکی از بزرگ‌ترین مراکز سوگواری امام حسین در ماه محرم است. هر سال در عصر روز هشتم محرم، دسته‌های عزاداری در این حسینیه برپا می‌شود و خیل عظیمی از عاشقان اهل بیت را برای عزاداری راهی این حسینیه می‌کند. شاید شور و حالی که در میان این جمعیت ایجاد می‌شود، در میان تمام مراسم‌های عزاداری منحصربه‌فرد باشد.
در راستای معرفی جاذبه‌های گردشگری مذهبی، مسجد حسینیهی اعظم زنجان را می‌توان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری مذهبی ایران در ماه محرم دانست. این مسجد بعد از منا، دومین قربانگاه بزرگ جهان اسلام است. در روز هشتم ماه محرم تمامی هیئت‌های عزاداری از تمامی شهرها و روستاهای زنجان برای عزاداری وارد این حسینیه می‌شوند که هم حسینیه است و هم مسجد. اهالی این استان و حتی استان‌های دیگر کشور نذورات خود را در روز هشتم محرم (شب تاسوعا) به این حسینیه اهدا می‌کنند.
از دسته‌ی عزاداری حسینیهی اعظم زنجان به‌عنوان بزرگ‌ترین تجمع عزاداری امام حسین (ع) در ایران یاد می‌شود که به یاد و احترام برادر بزگوار سیدالشهدا، حضرت ابوالفضل العباس (ع) برگزار می‌شود و این روز در تقویم سوگواری محرم زنجان «یوم الابوالفضل و یوم العباس» نامیده شده است.
در مورد تاریخچه و قدمت این مسجد و حسینیه چند سند مکتوب وجود دارد و قدمت آن را به دوران صفویه نسبت می‌دهند. در سال ۹۰۷ هجری قمری و به قدرت رسیدن صفویان، مذهب شیعه مذهب رسمی ایران شد و عزاداری و تعزیه خوانی تداوم و گسترش یافت. در آن دوران به‌دلیل افزایش سفرهای زیارتی، مخصوصا سفر به کربلا، در مسیر و شهرهای مختلف مکان‌هایی برای عزاداری زائران کربلا بنا شد که آن را حسینیه نامیدند. اولین نمونه‌های استفاده از واژه‌ی «حسینیه» در متون تاریخی دوره‌ی شاه عباس صفوی مانند «عالم آرای عباسی» به ثبت رسیده است.
قدیمی‌ترین منبعی که نام حسینیهی زنجان در آن ذکر شده، کتاب «تاریخ دالعرفان خمسه»، به قلم «رستم الحکما» است. با بررسی اطلاعات موجود در این کتاب می‌توان دریافت که حسینیهی اعظم زنجان در دوران نادرشاه و حتی سال‌ها قبل از آن وجود داشت. طبق مطالب این کتاب، در آن زمان حسینیه هم نام محله و هم نام تکیه بوده است که از لحاظ جغرافیایی نیز دقیقا در محل حسینیهی امروزی قرار دارد. در این کتاب به ماجرای اسارت حاکم زنجان توسط سپاهیان کریم خان زند اشاره شده است و چندین بار در این روایت، نام حسینیه و محله‌ی آن به میان آمده است؛ در آخر هم همان حاکم بعد از اسارت در محله‌ی حسینیه ساکن می‌شود. همچنین از محله‌ی حسینیه به‌عنوان سه محله‌ی معروف زنجان در دوران قاجاریه اشاره شده است.
دومین سندی که می‌توان برای تعیین قدمت حسینیه به آن استناد کرد، «علم فلزی تاریخی» است که در میان اشیای تاریخی حسینیه وجود دارد. این علم به «علم اصلی» شهرت دارد و اندازه‌ی آن از دیگر علم‌ها کوچکتر است و تاریخ ساخت آن رویش حک شده که به تاریخ ۱۲۲۱ هجری قمری است.
در راهرو و ورودی حسینیه، رو ی دیوار سنگ نوشته‌ای وجود دارد که زیر اشعار آن تاریخ ۱۲۶۱ هجری قمری حک شده است. گفته می‌شود این تاریخ مربوط به تعمیر و بازسازی مسجد و فضاهای عمومی حسینیه است و این بدان معنی است که این مسجد و حسینیه قبل از این تاریخ وجود داشته و ساخته شده است.
یک سند مکتوب با مهر «حاج میرزا لطف الله شیخ الاسلام» و «آخوند ملا کاظم» وجود دارد که تاریخ صفر المظفر ۱۲۹۵ هجری قمری را نشان می‌دهد. این سند یک وقف‌نامه است که طبق آن دو فرد خیر به نام‌های «حاج میرزا محمد تقی» و «حاج میرزا بابایی»، که هردو تاجر بودند دو باب مغازه را وقف صحیح شرعی کرده‌اند. همچنین در این وقف‌نامه آمده است که با اطلاع «آخوند ملاعلی اصغر روضه خوان» در راه ابی عبدالله حسین (ع) در تکیه‌ی حسینیه خرج و احسان نمایند. از اول ماه محرم تا دوازدهم محرم، هر قسم مصلحت بداند صاحب اختیار است.
یک وقف‌نامه‌ی دیگر نیز وجود دارد که مهر «آقا سید عبدالرحیم مجتهد»، «آقا سید علی» و «آقا شیخ ابراهیم» روی آن است و مربوط به شخصی به نام «حاج محمد هاشم شریف العلما» است که تاریخ شوال ۱۳۲۲ هجری قمری را نشان می‌دهد. طبق این وقف‌نامه شش دانگ یک شعیر و دو ثلث شعیر «قریه‌ی دهجلال» از «سجاسرود» به مساجد و مدارس خمسه زنجان در سال ۱۳۲۲ هجری قمری وقف شده است و نام مسجد و حسینیه نیز در بین آن‌ها وجود دارد. از این سند اطلاعات دیگری نیز می‌توان به دست آورد؛ طبق این سند حسینیه در این سال هم مسجد بوده و هم مدرسه. در توضیحات وقف نامه چنین آمده است: منافع قریه‌ی مذکور را در وهله‌ی اول به تعمیرات مدارس و مساجد خمسه‌ی زنجان و تامین آب آن‌ها به مصرف برساند و نه عشر دیگر را به حضرات طلاب محصلین ساکن در حجرات هر مدرسه بپردازد، آن هم از قرار هر حجره ۳ نفر طلبه.
علاوه بر اسناد مکتوب موجود، گفته‌های شفاهی افراد کهن‌سال و هیئت امنای مسجد حسینیهی اعظم زنجان که بر اساس دیده‌ها یا شنیده‌های خود از گذشتگانشان است می‌توان به تاریخ این حسینیه پی برد. اهالی می‌گویند در دوران حکومت رضاشاه به‌دلیل هجوم و تهدیدات ماموران حکومتی، حسینیه برای مدتی تعطیل شد و حتی برخی اشیا و آثار تاریخی آن ناپدید شدند. بعد از به قدرت رسیدن محمدرضا پهلوی، فعالیت حسینیه دوباره از سر گرفته می‌شود و اهالی آن را تعمیر می‌کنند و با نام «مسجد حسینیهی اعظم زنجان» به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهد.
در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی، ۴ راس گوسفند برای اولین بار در دسته‌ی حسینیه قربانی شد. در سال ۱۳۴۱ این تعداد به ۷ راس رسید و از همان سال تعداد قربانی‌های اهدایی به دسته‌ی حسینیه افزایش یافت به‌طوری که در سال ۱۳۵۲ تعداد آن‌ها به ۳۵۰ راس، در سال ۱۳۵۳ به ۶۵۰ راس،در سال ۱۳۸۳ به ۶۴۰۰ راس و در سال ۱۳۸۹ به بیش از ۱۲ هزار راس رسید. گفته می‌شود در محرم سال ۱۳۹۴ مردم بیش از ۳ میلیارد تومان (جمع نذورات و احشام) به حسینیه اهدا کردند. رییس هیئت امنای حسینیهی زنجان گفت که مردم وجه نقدی قربانی‌های نذری خود را به حسینیه اهدا کرده‌اند که وجوه نقدی یک هزار و ۸۷۱ راس گوسفند بود. تعداد گوسفندهای زنده‌ی اهدا شده از سوی مردم نیز بالغ بر ۶ هزار و ۴۰ راس بود که دو هزار و ۵۶۴ راس از این قربانی‌ها (از جمله گاو و گوسفند) در مسیر حرکت دسته‌ی عزاداری روز هشتم محرم ذبح شد. لاشه‌های احشام قربانی شده پس از ذبح در مسیر دسته، به کشتارگاه منتقل شده، پس از بسته‌بندی بهداشتی در مناطق تایید شده توزیع می‌شود.
اهدای این نذورات و قربانی کردن این تعداد احشام، سبب شده که مسجد حسینیهی اعظم زنجان بعد از قربانگاه منا در مکه، به‌عنوان «دومین قربانگاه جهان اسلام» شناخته شود.
همان‌طور که اشاره شد، در روز هشتم محرم دسته‌های عزاداری استان زنجان و چند شهر دیگر در حسینیه گرد هم می‌آیند. این دسته‌ی عظیم، حرکت خود را از محل حسینیهی اعظم آغاز می‌کند و معمولا همزمان با اذان مغرب به امام‌زاده ابراهیم می‌رسد و مراسم آنجا پایان مییابد. جمعیت حاضر در این دسته بالغ بر ۵۰۰ هزار نفر است که این جمعیت عظیم قدرت دین اسلام و اتحاد ملی و اسلامی «شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام» را در معرض نمایش می‌گذارد. این مراسم و شکوه و عظمت آن شهرت جهانی پیدا کرده و هر ساله حتی مسلمانان غیرایرانی نیز خود را به این مراسم در زنجان می‌رسانند. زنجان پایتخت شور و شعور حسینی شده است و هر ساله در شب تاسوعا، فریاد پیروزی حق را در جهان طنین‌انداز می‌کنند و قدرت و صلابت اسلام، شیعیان و حامی مظلومان را به جهانیان نشان می‌دهند و فریاد می‌زنند:
یئل یاتار طوفان یاتار، یاتماز حسینین پرچمی
و نوای وفاداری حضرت عباس (ع) و عهد همراهی با امام حسین (ع) و مکتب او را سر می‌دهند:
ای شمع حرمخانه قربانون اولوم عباس
جان لار سنه پروانه قربانون اولوم عباس
ايلده شب تاسوعا سسلر آدوی دنيا
معناده دیر زهرا قربانون اولوم عباس
دويسه قاپيوی سائل منظوری اولار حاصل
ای مونس اهل دل قربانون اولوم عباس
انسان و ملک سندن ايستلر كمک سندن
ال بيزدن اتک سندن قربانون اولوم عباس
ای معرفتين كانی، سَن بُل آناوين جانی
بيمه ايله بو جمعی قربانون اولوم عباس
اوج شرفه چاتدون، لب تشنه قانه باتدون
سن كوثری آغلاتدون قربانون اولوم عباس
در این روز مسیرهای منتهی به حسینیهی اعظم مملو از خودروهایی است که عزاداران را به این نقطه می‌رسانند و تا چند کیلومتر آن‌طرف تر از حسینیه مسیرها بسته شده و جمعیت در خیابان حاضر می‌شود. همه با نوحه‌های جان‌سوز اشک می‌ریزند و سینه می‌زنند و صدای این سینه زدن‌ها، صدای طبل جنگ بنی امیه را کر می‌کند و صدای ابهت و صلابت امام حسین (ع) و یارانش را به عرش می‌رساند.
هر ساله تعداد عزاداران این دشته افزایش مییابد و امید است که این مراسم به بزرگ‌ترین مجمع عاشقان حسینی در جهان تبدیل شود. این مراسم هر ساله از شبکه‌های ملی و برون مرزی به‌صورت زنده پخش می‌شود و دل‌های عاشقان حسین را از گوشه و کنار ایران و جهان در حسینیه حاضر می‌کند. سادگی این عزاداری و جایگاه عزاداری در دین اسلام سبب رونق روزافزون این مراسم می‌شود.
هیئت امنای حسینیهی اعظم زنجان از توان و ظرفیت‌های موجود این مکان مقدس در راستای ارتقای فرهنگ عاشورا و کیفیت مجالس عزای امام حسین خبر دادند و اعلام کردند که این حسینیه از تمامی این ظرفیت‌ها بیشترین استفاده را کرده و با سازمان‌دهی نیروی انسانی (که از ۴۵ روز مانده به مراسم و همگی در راه خدا و امام حسین (ع) و بدون هیچ چشم‌داشت یا حقوقی) توانسته این مراسم عظیم را با کیفیت مطلوبی اداره کند. در طول سال کمک‌های نقدی و غیر نقدی به حسینیه اهدا می‌شود که این پول‌ها صرف ساخت فضاهای متعدد فرهنگی، مذهبی، درمانی و خدماتی مانند کتابخانه، شبستان‌های مختلف، دارالشفا، صندوق قرض الحسنه و غیره می‌شود و این حسینیه را به یکی از مراکز تاثیرگذار فرهنگی و مذهبی شهر زنجان تبدیل کرده است.
مراسم عزاداری حسینیهی اعظم زنجان در روز هشتم محرم، در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۸۷ به شماره‌ی ۱۰، به‌عنوان دهمین مورد (و از جنبه‌ی آیین‌های عزاداری به‌عنوان نخستین نمونه) در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
