آیات قرآن در سخنان امام حسین علیه السلام از مدینه تا کربلا (قسمت نخست)

امام حسین علیه السلام در بیانات خود، آیاتى از قرآن کریم را، به مناسبتهاى مختلف مورد استفاده قرار داده است، که در این یادداشت با اندکى شرح، به بررسى آنها مى پردازیم 

امام حسین علیه السلام که از ٢٨ ماه رجب سال ٦٠ از مدینه حرکت کرده بود، دوم محرم سال ٦١ هجرت به سرزمین کربلا رسید و براى این که مردم را با احکام قرآن آشنا کند و به دوست و دشمن بفهماند، که حرکت و قیام او بر اساس معارف قرآن است، در بیانات خود، آیاتى از قرآن کریم را، به مناسبتهاى مختلف مورد استفاده قرار داده است، که در این یادداشت با اندکى شرح، به بررسى آنها مى پردازیم:

١. ما، از آنِ خداییم.
وقتى خبر درگذشت معاویه بن ابى سفیان به مدینه رسید، و آن گاه که ولید بن عُتبه، والى مدینه امام حسین علیه السلام را براى بیعت با پسر معاویه، یزید، دعوت نمود، آن حضرت آیه «إِنَّا لِلَّهِ‏ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون‏/ ما از آنِ خداییم و به سوى او بازگشت خواهیم کرد» (بقره/ 156) را به زبان جارى نمود.
این آیه را به هنگام اطلاع از حادثه تلخ و نگران کننده به زبان جارى مى کنند و امام حسین علیه السلام هم، که از استمرار حاکمیت «بنى امیه» براى اسلام احساس خطر مى کرد وقتی می خواستند از ایشان بیعت بگیرند این آیه را قرائت کرد تا به همگان بفهماند که در راه رسیدن به هدف خود، حتّى تا فدا کردن جان هم نگرانى ندارد.

٢. پاکیزگى اهل بیت علیهم السلام.
وقتى، ولید بن عُتبه، نتوانست به طور طبیعى براى یزید در مدینه بیعت بگیرد، مروان بن حکم، راه ارعاب و تهدید را پیش گرفت، تا بلکه بدین وسیله بتواند براى بیعت گرفتن از حسین بن على علیه السلام و مشروعیت بخشیدن به حکومت یزید نتیجه بگیرد، امّا آن حضرت، با یادآورى سوء سابقه و عدم اصالت سالم خانوادگى مروان، این آیه قرآن را قرائت کرد: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ‏ عَنْکُمُ‏ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا/ جز این نیست، که خدا اراده فرموده است، پلیدى را از شما اهل بیت دور دارد و شما را چنان که باید، پاک و پاکیزه بدارد» (احزاب/ ٣٣).
مروان، با شنیدن این آیه و این استدلال از سوى امام حسین علیه السلام بسیار شرمنده شد، سر خود را به زیر افکند و خبر این ماجراى تلخ را براى ولید بن عتبه برد. (مقتل خوارزمى ج1 ص 185)

٣. توکل بر خدا.
امام حسین علیه السلام در پایان وصیت نامه خود به برادرش محمد حنفیه، پس از آن که هدف خود را از قیام، اصلاح امر امّت و امر به معروف و نهى از منکر، در مقابل حاکمان فاسد اعلام می کند، با اشاره به سرگذشت حضرت هود علیه السلام که یاران با او همراهى نکردند و تسلیم او نشدند، قرائت کرده است: «ما تَوْفِیقِی‏ إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیب‏/ توفیق من جز به یارى خدا نیست، فقط بر او توکل کرده ام و فقط به سوى او باز مى گردم» (هود، 88).

٤. خروج با مراقبت.
حضرت امام حسین علیه السلام که براى قیام و خروج خود از مدینه، جهات مختلفى را در نظر گرفته بود، پس از مشاجره با مروان حکم، که در شب واقع شد، تصمیم گرفت در همان شب تاریک، یعنى شب ٢٨ رجب سال شصت هجرى با اعضاى خانواده، بعضى از قوم و خویشان و یاران اندک، مدینه را ترک بگوید و در حالى که کاروان کوچک آن حضرت از کوچه مدینه عبور مى کرد، وضع خود را با وضع حضرت موسى بن عمران، که از ظلم و ستم فرعونیان در دل شب سر به صحرا گذاشت تطبیق نمود و آیه اى را که وضع آن پیامبر را بیان مى کرد، (منتهى الامال ج 1 ص 350) بدین شرح قرائت نمود: «فَخَرَجَ‏ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِین‏/ پس (موسى) با ترس و نگرانى از شهر خارج شد و گفت: پروردگارا، مرا از این قوم ستمکار نجات بخش» (قصص/ ٢1).

٥. معیار مرگ و زندگى.
همانطور، که در جنگ بَدر، که در (هفدهم یا نوزدهم ماه رمضان سال دوم هجرت) براى پیروزى، سه هزار فرشته به یارى رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند، (آل عمران/ ١٢٤) آن طور که در تاریخ آمده، وقتى امام حسین علیه السلام هم مدینه را ترک گفت، گروه زیادى از فرشتگان نزد آن حضرت آمدند، تا چنانچه لازم باشد، او را یارى کنند. (منتهى الامال ج ١ ص 352) ولى امام با سپاسگذارى از آنان، فرمود: مگر قرآن را فراموش کرده اید می فرماید: «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ‏ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَة/ هرجا که باشید، مرگ شما را در مى یابد اگر چه در دژهاى استوار باشید» (نساء/ ٧٨).
همچنین خداوند، درباره افرادى که در مورد جنگ اُحد مى گفتند: اگر ما از فتح و پیروزى نصیبى داشتیم، در این جا کشته نمى شدیم فرموده، (اى پیامبر) به آنان بگو: «لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلى‏ مَضاجِعِهِم‏/ اگر در خانه هاى خود هم بودید، کسانى که کشته شدن برآنان نوشته شده بود، به سوى آرامگاه خود بیرون مى آمدند» (آل عمران/ ١٥٤).
همچنین آن حضرت، به آیه اى که درباره جنگ بَدر نازل شده و معیار حق و باطل، براى افراد مخالف هم روشن شده و آنان باز هم به مخالفت و درگیرى خود ادامه مى دادند، در پاسخ فرشتگان و براى این که افراد به ظاهر مسلمان به خاطر مبارزه با او خود را به هلاکت و نابودى نکشانند، این آیه را قرائت کرد: «لِیَهْلِکَ‏ مَنْ‏ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیى‏ مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَة/ تا هر کس هلاک یابد از روى دلیلى روشن هلاک شود و هر کسى حیات می یابد از روى دلیلى روشن حیات یابد» (انفال/ 42).

٦. به امید خداوند.
امام حسین علیه السلام پس از پیمودن فاصله مدینه تا مکه به مدّت شش روز، جمعه سومّ شعبان سال ٦٠ هجرى به مکه وارد شد و آنگاه در مقایسه وضع خویش با حضرت موسى بن عمران، آیه اى را که به آن پیامبر صلی الله علیه و آله مربوط مى شد بدین نحو قرائت کرد: «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ‏ قالَ عَسى‏ رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیل‏/ و هنگامى که (موسى) به سوى مدین روى آورد، گفت: امید است، پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند» (قصص/ 22).

٧. پاداش موجود.
هنگامی که عبد الله بن عباس، پسر عموى امام حسین علیه السلام مى کوشید، تا به نظر خود از روى دلسوزى و حفظ جان ایشان، آن بزرگوار را از ترک مکه براى رفتن به کوفه منصرف کند، امام علیه السلام بعد از آن که «استرجاع» کرد براى این که ابن عباس و دیگران را بیشتر با تصمیم و هدف خود آشنا کند، این آیه را قرائت کرد: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ‏ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَة/ هر کسى، چشنده مرگ است و جز این نیست که روز قیامت پاداش شما به طور کامل به شما داده مى شود» (آل عمران/ ١٨٥).

 

 

 آیات قرآن در سخنان امام حسین علیه السلام از مدینه تا کربلا (قسمت دوم)

 

امام حسین علیه السلام در بیانات خود، آیاتى از قرآن کریم را، به مناسبتهاى مختلف مورد استفاده قرار داده است، که در این یادداشت با اندکى شرح، به بررسى آنها مى پردازیم 

امام حسین علیه السلام از ابتدای حرکت از مدینه تا سرزمین کربلا، براى این که مردم را با احکام قرآن آشنا کند و به دوست و دشمن بفهماند، که حرکت و قیام او بر اساس معارف قرآن است، در بیانات خود، آیاتى از قرآن کریم را به مناسبتهاى مختلف مورد استفاده قرار داده است، که در این یادداشت با اندکى شرح، به بررسى برخی دیگر از آنها مى پردازیم:

٨. از عمل شما بیزارم.
در تاریخ آمده، یزید بن معاویه نامه اى نوشت و آن را از شام به مدینه، براى مردم و قریش و بنى هاشم فرستاد. در آن نامه، اشعارى ضمیمه شده بود، که طى آنها، وى خود را با حضرت حسین بن على علیه السلام، قوم و خویش معرفّى کرده، خود را از گناه و انحراف تبرئه نموده و از مردم مى خواهد همراه حسین علیه السلام نشوند و خود را به هلاکت نیندازند.
وقتى این نامه و اشعار به دست مردم مدینه رسید، خود آنها هم نامه اى ضمیمه آن کردند و براى امام حسین علیه السلام فرستادند، وقتى این نامه به دست آن حضرت رسید، در حالى که می خواست از مکه به عراق حرکت کند (با توجه به جواب پیامبر(ص) به مشرکان که خیره سرى مى کردند و زیر بار حق نمى رفتند) در جواب نامه یزید، پس از بسم الله الرحمن الرحّیم، نوشت: «وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی‏ عَمَلِی‏ وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی‏ءٌ مِمَّا تَعْمَلُون‏/ اى پیامبر(ص)! اگر تو را تکذیب کردند، بگو: عمل من براى من، و عمل شما براى شما، شما از عملى که من انجام مى دهم بیزارید و من هم از آن چه شما انجام مى دهید بیزارم» (یونس/ 41). والسّلام.
آن گاه، امام حسین علیه السلام به همراه یاران خویش به سوی عراق حرکت کردند. (موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام ص ٣٢٧).

9. آن چه را خدا بخواهد.
کاروان حسین علیه السلام و اهل بیت و یاران اندک او، در مسیر حرکت به عراق، در منزلگاه «بطن رمّه» با عبد الله بن مطیع، که از عراق باز مى گشت، برخورد کرد، وى پس از سلام به امام علیه السلام علت خروج آن حضرت را از مدینه جویا شد. امام علیه السلام فرمود: مردم کوفه به من نامه نوشته و دعوت کرده اند، تا براى احیاى آثار حق و نابودى باطل به آن سرزمین بروم. عبد الله، با نگرانى و از روى دلسوزى گفت: تو را به خدا سوگند مى دهم، که از رفتن به کوفه صرف نظر کنى، زیرا اگر به آن جا وارد شوى (مزدوران بنى امیه) تو را خواهند کشت.
امام علیه السلام (با توجه به دستور خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر منافقان) این آیه را قرائت کرد: «لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا/ هیچ حادثه اى براى ما رخ نمى دهد، مگر آن چه را خدا مقررّ داشته است» (توبه 51) و سپس به راه خود، براى رفتن به کوفه ادامه داد (اخبار الطوال ص ٢٢٢).

10. زیان پیمان شکنى.
پس از «صلح حدیبیه» که در ذیقعده سال ششم هجرت، میان پیامبر صلی الله علیه و آله و مشرکان قریش مکه واقع شد و عدّه اى سر به عصیان گذاشتند، پیامبر صلی الله علیه و آله مأمور شد از مسلمانان بیعت جدیدى بگیرد، که «بیعت رضوان» نامیده شد و گویا بدین خاطر که این پیروزى، مقدمه پیروزى در جنگ خیبر در سال هفتم یا فتح مکه به سال هشتم هجرت بوده (تاریخ پیامبر اسلام ص ٤٥٨ و ٤٥٩). قرآن کریم، آن را «فتح مبین» نامیده است (فتح/ ١).
به هر حال، بیعت رضوان واقع شده و بدین مناسبت، قرآن فرموده: «فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ‏ عَلى‏ نَفْسِه‏/ هر کس پیمان شکنى کند، بر زیان خویش اقدام کرده است» (فتح/ 10). امام حسین(ع) هم که در منزلگاه «بیضه» با مشکل جلوگیرى از سوى حرّ بن یزید ریاحى مواجه شد و خطابه اى مبنى بر دعوت مردم کوفه از خود ایراد نمود و خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانى بن عروة را در کوفه شنیده بود، در حالى که به راه خودش ادامه داد، این آیه را قرائت کرد (موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام ص ٣٦١).

11. انتظار ملاقات.
حضرت حسین علیه السلام با کاروان خویش، از منزلگاه «بیضه» مقدارى گذشته بود، و حر بن یزید ریاحى و سپاه خویش از سمت چپ آن حضرت حرکت مى کردند، چهار نفرى که از کوفه آمده بودند، آن حضرت از وضع قاصد خود «قیس بن مسهّر صیداوى» که به وسیله او نامه ای، براى براى مردم کوفه فرستاده بود، جویا شد، آنان جواب دادند: حصین بن تمیم، او را دستگیر نمود و نزد عبید الله بن زیاد والى کوفه فرستاد، و آن ظالم هم وقتى متوجّه شد قیس، نامه حسین علیه السلام را پاره کرده، تا دشمن از محتواى آن مطّلع نشود، او را به برائت از امام علیه السلام وادار نمود و آن گاه که قیس زیر بار نرفت، دستور داد او را از بالاى بام دار الاماره به پایین پرتاب کردند و شهید شد (نفس المهموم ص ٨٩).
امام حسین علیه السلام با شنیدن این خبر دردناک به قدرى ناراحت شد، که اشک از چشمهاى او فرو ریخت و آن گاه، این آیه را قرائت کرد: «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ‏ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلا/ از میان مؤمنان مردانى هستند، که به آن چه با خدا پیمان بسته بودند صادقانه وفا کردند پس بعضى از آنان پیمان خود را به انجام رساندند (و شهید شدند) و بعضى از آنان در انتظارند و به هیچ وجه (تعهّد خود را) تغییر نداده اند» (احزاب/ 23).

12. یارى از گمراهان؛ هرگز.
کاروان حسین علیه السلام به «قصربنى مقاتل» رسید، بار و بُنه را از مرکبها به زمین نهادند تا اندکى رفع خستگى کنند، در آن نزدیکى چادرى به چشم مى خورد، که اسبى جلو آن ایستاده بود، وقتى حسین علیه السلام متوجه شد صاحب چادر عبید الله بن حرّ جُعفى است، او را براى یارى و همراهى نزد خویش فرا خواند، امّا در عین حالى که وى از ملاقات و یارى حسین علیه السلام کراهت داشت، به حضور رسید و در برابر دعوت آن حضرت، فقط حاضر شد اسب چالاک و شمشیر پر ارزش خود را در اختیار حسین علیه السلام قرار دهد، تا بدین وسیله از همراهى و یارى او معارف شود، ولى آن حضرت، این آیه را خواند: «وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ‏ عَضُداً/ من آن گونه نیستم، که گمراه کنندگان را مددکار (و یاور) خود بگیرم» (کهف/ 51). زیرا به نظر امام حسین علیه السلام در آن روز، اسلام به فداکارى و جانبازی احتیاج داشت.

١٣. پاداش عمل خویش
راشد بن مزید مى گوید: از مکه تا محلّى نزدیک کوفه، همراه حسین علیه السلام بودم، تا این که هفت نفر از کوفه آمدند و به حضور حسین علیه السلام رسیدند، آن حضرت از وضع کوفه پرسید، آنان گفتند: دل هاى مردم با تو است، ولى شمشیرهاى آنان علیه تو است و عبیدالله بن زیاد هم مسلم بن عقیل را شهید کرد.
من گفتم: اجازه مى خواهم از تو جدا شوم، آن حضرت فرمود: مى خواهى کجا بروى؟
وقتى من گفتم: به عدن مى روم، امام حسین علیه السلام با توجه به سخنان حضرت موسى بن عمران، در برابر منحرفان و بهانه تراشان، که به آنان مى گفت: هر کس عمل صالحى انجام دهد، نفع آن براى خود او خواهد بود و هر کس مرتکب بدى شود، در حقّ خویش بدى کرده است، قرائت کرد: «وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ‏ لِلْعَبِید/ و پروردگار تو، هرگز به بندگان خود ستم نمى کند» (فصلت/ 44). (موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام ص ٣٧٠).
امام حسین علیه السلام با خواندن این آیه، به آن مرد فهمانید، در راه ما اکراه و اجبارى در کار نیست، آن که به ما بپیوندد، پاداش آن را خواهد داشت و هر کس نیز خوددارى کند، در حقّ خود ستم کرده است.

منبع: آیات قرآن در کلمات امام حسین علیه السلام از مدینه تا کربلا
معصومه صادقی اردستانی/ بینات شماره 64