ژئوتوريسم (گردشگري زمين شناسي)

 مهم ترين جاذبه طبيعي استان يزد را مي توانيم گردشگري زمين شناسي و بازديد از پديده هاي ژئومورفولوژي بدانيم. بيابانهاي ايران در استان يزد يكي از زيباترين منظره هاي اكوتوريستي دنيا به شمار مي آيند. تپه هاي ماسه اي يكي از فرآيندهاي مناطق بياباني است كه در اطراف شهر يزد با مساحتي در حدود 30 هزار هكتار گسترش يافته است. سن تپه هاي ماسه اي اطراف شهر يزد كمتر از 2 هزار سال برآورده شده كه ريشه در تاريخ فعاليت هاي انساني و به طور كلي بيابان زدايي انسان ساز داشته و حاصل استفادة بي رويه از گياهان توسط جوامع گذشته است. امروزه شاخه جديدي از اکوتوريسم منشعب شده است که ژئوتوريسم يا گردشگري زمين شناسي نام دارد. ژئوتوريسم با تکيه بر پديده هاي زمين شناسي به موضوع گردشگري مي پردازد. ديدن انواع فرسايش هاي آبي، بادي، شياري، خندقي و.... بازديد از گسل ها، غارنوردي و ديدن پديده هاي استالاكتيتي و استالاگميتي از ديدگاه زمين شناسي، بازديد از لايه بندي هاي مشخص روي ارتفاعات، مشاهده چين خوردگي ها و مخروط افکنه و واريزه ها و.... قسمتي از فعاليت هاي مربوط به ژئوتوريسم را تشکيل مي دهد. اين نوع گردشگري تا حدودي علمي بوده و براي مناطقي چون استان يزد که از زمين ساختي قديمي و چشم اندازهاي متنوع كويري برخوردار است، مناسب به نظر مي رسد.
فلات ايران همانند كلوخه اي در هم ريخته، داراي چين خوردگي ها، دره ها، گردنه ها و گودال هاي بسياري است كه اين عوارض و دگرگوني ها را مي توان نتيجه فشار توده هاي بزرگ تشكيلات زمين شناختي قسمت هاي شمال و جنوب و مقاومت بخش هاي خاوري و باختري فلات دانست. اين حركت ها و فعاليت ها با توجه به جوان بودن تشكيلات و تكامل فلات ايران، امروزه نيز به شدت ادامه دارد و اين مساله سرزمين ايران را به يكي از ناامن ترين مناطق كره زمين تبديل کرده است. بنابراين فلات ايران از لحاظ تكتونيكي، جوان، فعال و سرانجام روي خط كمربندي زلزله جهان قرار گرفته و امروز به عنوان يكي از زلزله خيزترين نقاط جهان معروف است.
رشته كوه هاي البرز از شمال و زاگرس از جنوب، بستگي فلات مركزي ايران را از درياهاي آزاد جدا کرده و آن را تبديل به محوطه اي بزرگ و بسته کرده اند که مخوفترين كويرهاي جهان، در دورن اين محوطه بسته قرارگرفته اند و استان يزد، بخش مركزي اين محدوده را در بر مي گيرد. اين محدوده بزرگ به بخش هاي کوچک تري تقسيم شده است و اين بخش هاي کوچک به وسيله کوه ها به قسمت هاي کوچکتر يا برکه هايي تقسيم مي شوند که در دورنگاه همه اين بخش ها شورزارهاي باتلاقي، شن زارها و ريگ زارهاي کويري هستند. اينگونه باتلاق هاي نمك يا كويرهاي نمك بزرگ و كوچك در درون بركه ها در سرتاسر استان يزد، استان كرمان و به سوي خراسان (از راه طبس) بسيار ديده مي شود.
فلات مركزي ايران كه استان يزد بخشي از آن است، از لحاظ زمين شناختي، يك ژئوسنكلينال است. اين گودال پهناور به وسيله رسوب هاي جوان پر شده و در اثر فشارهاي جانبي، چين خوردگي هاي بسياري در آن صورت گرفته است كه نتيجه آنها ايجاد رشته کوه هاي درهم ريخته زنجيري و سرانجام تشكيل چاله ها و كويرهاي پهناوري مانند دشت لوت و كوير نمك است.
زمان شکل گرفتن اصلي فلات ايران، به دوران سوم زمين شناختي، به ويژه دوره ميوسن، نسبت داده مي شود. با كم شدن وابستگي درياي ميوسن با درياي آزاد و با پيشروي خشكي به درون درياي ميوسن، بركه ها تشكيل و تفكيك شدند و با قطع کامل اين وابستگي محوطه بزرگ و بسته فلات مرکزي شکل گرفت. با خشک شدن کامل درياي ميوسن، در 12 تا 18 ميليون سال پيش، رسوب هاي جوان، به طور پراكنده فلات ايران را در بر گرفتند، به طوري كه امروزه آثار و بازمانده اين رسوب ها در هر جاي فلات ايران، از جمله استان يزد، ديده مي شود. در تمامي اين رسوب ها، سنگ هاي گچ و نمك به گونه پودر نرم و كلوخه تا عدسي و لايه هاي مشخص انباشته شده اند، البته با وجود اين كه دگرگوني هاي اصلي زمين شناختي ايران تا اواخر دوران سوم بوده، مي توان فرسايش كوه ها، به وجود آمدن دشت هاي كرانه اي و پيدايش دشت هاي كويري با توده هاي بزرگ شن، ريگ و.... را به دوران چهارم زمين شناختي نسبت داد كه اين دگرگوني ها هنوز هم ادامه دارد. در نهايت برآمدن كويرها به گونه امروزي را بايستي مربوط به اواخر دوره يخبندان دوران چهارم، يعني در 10 تا 15 هزار سال اخير جست و جو كرد.