با کمی دقت و تأمل در پیام های نوروزی مقام معظم رهبری و سخنرانی هایی که در ایام نوروز در حرم مطهر رضوی بیان داشته اند، توجه به اقتصاد مقاومتی و حل معضل بیکاری و اوضاع نابسامان معیشتی را می توان از جمله مطالبات اصلی رهبری برشمرد، برای نمونه در نوروز 96 معظم له در حرم رضوی این چنین بیان داشتند: «آنچه امروز برای ما مشهود است و مقابل چشممان می بینیم،[این است که] خلأهای اقتصادی ما خلأهای بزرگی است. یکی مسئله‌ی بیکاری است؛ بخصوص بیکاری جوانان و بخصوص بیکاری جوانان تحصیل کرده. این یک خلأ است، یک حفره است. این را باید تأمین کرد. مسئله ی معیشت طبقات ضعیف[مهم است]؛ ما اطّلاعات را دائماً دنبال می کنیم و از وضع مردم در بخش های مختلف کشور مطّلع می شویم.»
جایگاه و اهمیت اقتصاد و تولید ثروت در اندیشه اسلامی
با اندک دقت و تأملی در منابع و متون اسلامی به خوبی می توان به اهمیت رفاه و اقتصاد در زندگی دست یافت، آنچه از این متون به دست می آید این است که، تولید ثروت و اشتغال نه تنها مذموم نیست، بلکه یاور انسان در دست یابی به کمالات اخلاقی معرفی شده است، برای نمونه در روایتی از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ الْغِنَى».[1] و یا اینکه در روایتی دیگر می فرماید: «نِعمَ العَونُ عَلى تَقوَى اللّهِ عز و جل المال؛[2] نیكو یاورى است مال براى تقواى خدایى!.»
امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «لَا تَدَعْ طَلَبَ الرِّزْقِ مِنْ حِلِّهِ فَإِنَّهُ عَوْنٌ لَكَ عَلَى دِینِكَ؛[3] كسب روزى حلال را (هرگز) ترك مكن، زیرا كه آن بهترین یاور دین تو است.»
در خصوص رابطه تدبیر و بهره مندی از وضع معیشتی و رفاه در منابع روایی از امام على (علیه السلام) نقل شده است: «حُسنُ التَّدبیرِ یُنمی قَلیلَ المالِ، وسوءُ التَّدبیرِ یُفنی كَثیرَه؛ برنامهریزى درست، مالِ كم را افزایش مىبخشد؛ و برنامه ریزى نادرست، مال بسیار را نابود مى كند.»
جایگاه کار و تحصیل روزی در فرهنگ قرآن
برای دست یابی به ثروت و اوضاع معیشتی مناسب نیاز است، انسان مشغول به کار مناسب و شرافتمندانه باشد، این مهم برکسی پوشیده نیست در یک جامعه دولت مردان نقش مهمی در ایجاد کار و اشتغال برعهده دارند، ولی تجربه ثابت کرده است، تا انسان خود زمینه های مساعد کار و ثروت را در زندگی خود فراهم نکند، حتی با کوشش دولت مردان نیز نمی تواند وضع معیشتی خود را سامان دهد.
در فرهنگ اسلامی بسیار سفارش شده است که انسان باید خود جویای فعالیت اقتصادی باشد و نباید دائماً چشم به انتظار دست گیری از کسی داشته باشد، هر چند که این مطلب به معنای سلب مسئولیت از متولیان اقتصادی نیست. آیات فراوانی در قرآن کریم بندگان را به تحصیل فضل و روزی الهی تشویق کرده است؛ کما اینکه در سوره جمعه باری تعالی می فرماید: «فَإِذا قُضِیتِ الصّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی اْلأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ اذْکرُوا اللّهَ کثیرًا لَعَلّکمْ تُفْلِحُونَ؛[جمعه، آیه 10] هنگامی که نماز پایان یافت، شما آزادید در زمین پراکنده شوید و از فضل الهی طلب کنید و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید.»، و یا اینکه در آیه دیگر، سفارش به آبادانی زمین، این چنین مورد تأکید الهی قرار گرفته است: «... هُوَ أَنْشَأَکمْ مِنَ اْلأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکمْ فیها فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمّ تُوبُوا إِلَیهِ إِنّ رَبّی قَریبٌ مُجیبٌ؛[هود، آیه 61] اوست که شما را از زمین آفرید و آبادانی آن را به شما واگذار کرد. از او آمرزش بطلبید، سپس به سوی او بازگردید که پروردگارم (به بندگان خود) نزدیک و اجابت کننده (تقاضاهای) آنهاست.»
راهکار حل معضل بیکاری
شاخص ها و اهرم هایی که متون اسلامی در اختیار انسان قرار داده، به خوبی دانش و مهارت تولید ثروت و استفاده بهینه از کالا و خدمات را در اختیار انسان قرار داده است، آنچه در این بین ضروری و مهم می باشد این است که از این آموزه های اصیل و ارزشمند در جهت بهبود وضع معیشتی دنیایی و حتی آخرتی به خوبی استفاده شود.
1-همت و تلاش: همان طور که در مطالب پیشین نیز بیان شد، برای دست یابی به کار و اوضاع معیشتی مناسب، آنچه اولویت دارد این است که، انسان خود نیز تلاش لازم را مبذول دارد؛ کسانی که همت خود را در جهت تحصیل ثروت تقویت می کنند، بر اساس آموزه های اسلامی، زمینه اشتغال آنان نیز فراهم می شود، خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَ مَنْ كانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها[شوری، آیه 20] و هر كه كشت این جهان خواهد به وى از آن مىدهیم.»
سنت الهی بر این بنا نشده است که تلاش و کوشش انسان را حتی در دنیا بی جواب بگذارند، هر چند دستیابی به همه انتظارات در دنیا همیشه میسر نمی شود، ولی آنچه مسلم است انسان مزد تلاش و کوشش خود را بر می دارد: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى؛[نجم، آیه 39] و اینكه براى انسان بهره اى جز سعى و كوشش او نیست.»، آن دسته افرادی که بدون هیچ گونه کوششی انتظار دارند که مسندهای دولتی را بدون زحمت و تلاشی از ناحیه خودشان در طبقی گذاشته در اختیار آنان قرار دهند، به واقع به بیراهه فرا خوانده و به آرزو خود نخواهند رسید. در روایتی نقل شده است: «هرکه سستی و تنبلیش استمرار یابد، به آرزویش نرسد.» [4]
2-اتکا به نیرو و توان داخلی و پرهیز از سستی: اتکا به نیرو و توان خودی و عدم وابستگی به دیگران در امر معیشت یکی از مباحث است که همواره مورد سفارش آموزه های روایی بوده است، در روایتی از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل شده است: «لَا تَكْسَلْ عَنْ مَعِیشَتِكَ فَتَكُونَ كَلًّا عَلَى غَیْرِك؛[5] در معاش دنیوی خود تنبلی مکن که سربار دیگران باشی.»، این اصل مهم به انسان می آموزد به جای اینکه دیگران برای او تصمیم بگیرند و برای اوضاع معیشتی او تصمیم بگیرند، خود شخص دست به کار شده و با غیرت تمام زمینه رفاه اقتصادی خود را فراهم کند. جامعه ای که تنها چشم انتظار حرکت دولت مردان است و خود بهره ای از تلاش و کوشش ندارد، نمی تواند به آرمان های اقتصادی و معیشتی دست یابد.
خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَ مَنْ كانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها[شوری، آیه20] و هر كه كشت این جهان خواهد به وى از آن مىدهیم.»
سنت الهی بر این بنا نشده است که تلاش و کوشش انسان را حتی در دنیا بی جواب بگذارند، هر چند دستیابی به همه انتظارات در دنیا همیشه میسر نمی شود، ولی آنچه مسلم است انسان مزد تلاش و کوشش خود را بر می دارد: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى؛[نجم، آیه 39] و اینكه براى انسان بهره اى جز سعى و كوشش او نیست.»
3-تدبیر و مدیریت: یکی از دیگر شاخص هایی که ارتباط مستقیمی با اوضاع معیشتی، و بهبود وضعیت کار و اشتغال دارد، تدبیر و مدیریت است، هیچ کار و برنامه ای بدون دور اندیشی و مدیریت صحیح به سرانجام نمی رسد، جوانانی که بدون دور اندیشی و به کار مشغول می شوند و بدون داشتن مدیریت و تخصص لازم سعی در انجام کاری دارند، در موارد زیادی با شکست و ناکامی مواجع می شوند، این موضوع در مدیریت کلان متولیان اقتصادی نیز از جایگاه خاصی برخوردار است. در خصوص رابطه تدبیر و بهره مندی از وضع معیشتی و رفاه در منابع روایی از امام على (علیه السلام) نقل شده است: «حُسنُ التَّدبیرِ یُنمی قَلیلَ المالِ، وسوءُ التَّدبیرِ یُفنی كَثیرَه؛[6] برنامهریزى درست، مالِ كم را افزایش مىبخشد؛ و برنامه ریزى نادرست، مال بسیار را نابود مىكند.»
تبعات شوم بیکاری و عدم اشتغال
بی توجهی به اشتغال و گرفتار شدن در دام بیکاری، علاوه بر اینکه انسان را به بلای فقر و فلاکت دچار می کند می تواند، آثار سوء اجتماعی و فرهنگی را نیز برای انسان به دنبال داشته باشد، کما اینکه در منابع روایی نقل شده است: «رسول خدا هر وقت به مردى نگاه مى كرد و نظرش را جلب مى نمود، مى پرسید: آیا كسب و كار (ممرّ درآمدى) دارد؟ اگر پاسخ منفى بود، مى فرمود: از چشمم افتاد. به آن حضرت گفته شد: چرا؟ مى فرمود: وقتى مؤمن منبع درآمدى نداشته باشد با دین فروشى ارتزاق مى كند.»[7]
سخن آخر
تولید ثروت و سرمایه و ایجاد کار و اشتغال یکی از مسئولیت های مهم متولیان اقتصادی کشور است، ولی این مهم به معنای نادیده گرفتن نقش مردم در ایجاد اشتغال و تولید ثروت نیست؛ چرا که این مطلب سهم مهمی در دست یابی به اقتصاد مقاومتی دارد.
پی نوشت ها:
[1]. الكافی (ط - الإسلامیة)، ج5، ص71، ح1.
[2]. كنز العمّال: ج3، ص239، ح6342.
[3]. الأمالی (للمفید)، ص172، ح1.
[4]. غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات، ص463.
[5]. الکافی (ط – الاسلامیه) ج 5 ، ص 86 ، ح 9.
[6]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص354، ح8081.
[7]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج13، ص: 11، ح14581.
علی بیرانوند- کارشناس حوزه/ تبیان
