اقیانوسی از هدایت و انسانیّت، در دعاهای مأثور از اهل بیت (علیهم السلام) به خصوص دعاهای امام سجّاد (علیه السلام) موج می زند.
از جمله آنها، سیر امیدواری به لطف خداست که در اوج خود قرار دارد. حضرت زین العابدین (علیه السلام) در دعای ابوحمزه ثمالی به زیبایی هر چه تمام تر، امید به خدا را به تصویر کشیده؛ و ناامیدی را امری کاملاً ممنوع و مردود شمرده است. در این نوشتار با مروری بر این دعای فوق العادّه ارزشمند، به نکاتی درباره ممنوعیّت ناامیدی در دین اسلام می پردازیم.
خدا؛ منشأ همه امیدواری ها
یکی از مهمترین نکاتی که در مواجهه با ابزارهای دنیایی برای رفع حوائج و نیازمندی های انسان باید مورد توجّه قرار بگیرد آن است که، انسان باید بفهمد سرمنشأ همه امیدواری ها و کارایی های ابزارهای مادّی، تنها خداست. چنانکه می خوانیم: اللَّهُمَّ إِنِّی أَجِدُ سُبُلَ الْمَطَالِبِ إِلَیْكَ مُشْرَعَةً وَ مَنَاهِلَ الرَّجَاءِ إِلَیْكَ مُتْرَعَةً وَ الاسْتِعَانَةَ بِفَضْلِكَ لِمَنْ أَمَّلَكَ مُبَاحَةً وَ أَبْوَابَ الدُّعَاءِ إِلَیْكَ لِلصَّارِخِینَ مَفْتُوحَةً وَ أَعْلَمُ أَنَّكَ لِلرَّاجِینَ بِمَوْضِعِ إِجَابَةٍ؛ خدایا راه هاى درخواست حاجتهایم را به جانب تو باز مى یابم، و آبشخورهاى امید را نزد تو پُر می بینم، و یارى خواستن از فضل براى آن كه تو را آرزو كرد بی مانع می بینم، و درهاى دعا را براى فریاد كنندگان گشوده مى نگرم، و مى دانم كه تو براى امیدواران در جایگاه اجابتى. (دعای ابوحمزه)
شدّت امید به خدا
امیدواری به خدا نباید کم و محدود باشد؛ چرا که خداوند محدود نیست و در هیچ اندازه ای نمی گنجد و اساساً؛ او خالق همه اندازه هاست! لذا تا اندازه ای باید به خداوند امید داشت که حتّی اگر تمام گناه های عالَم را انجام داده باشیم، از لطف او ناامید نشده و اینگونه او را خطاب قرار دهیم: یَا رَبِّ إِنَّ لَنَا فِیكَ أَمَلاً طَوِیلاً كَثِیراً إِنَّ لَنَا فِیكَ رَجَاءً عَظِیماً عَصَیْنَاكَ وَ نَحْنُ نَرْجُو أَنْ تَسْتُرَ عَلَیْنَا وَ دَعَوْنَاكَ وَ نَحْنُ نَرْجُو أَنْ تَسْتَجِیبَ لَنَا فَحَقِّقْ رَجَاءَنَا؛ پروردگارا، ما را درباره تو آروزى طولانى بسیارى است، ما را در حقّ تو امید بزرگى است، از تو نافرمانى كردیم و حال آنكه امیدواریم گناه را بر ما بپوشانى، و تو را خواندیم، و امیدواریم كه بر ما اجابت كنى.(دعای ابوحمزه)
چنانکه از دعای ابوحمزه ثمالی فهمیده می شود؛ راز انحصار و اخلاص در امید به خداوند، این است که؛ اساساً ما هیچ کس را جز خداوند، مستقل نمی بینیم و هر چه هست، محتاج اوست
قرآن کریم می فرماید: یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیم؛ اى بندگان من -كه بر خویشتن زیاده روى روا داشته اید- از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را می آمرزد، كه او خود آمرزنده مهربان است. (زمر؛ 53) با این توصیف؛ آیا جایی برای بُن بست و ناامیدی باقی می ماند؟!
قدمت امید به خدا
خداوند از وقتی انسان متولّد می شود، همه نیازهای زندگی او را قبلاً برآورده کرده است. شیر آماده در سینه مادر، محبّت و عطوفت پدری و مادری، لباس و... و همینطور تا به سن رشد می رسد، سختی های فراوانی فراروی او قرار می گیرد و برطرف می شود و همینطور به پیش می آید. آنقدر در لطف خدا غرق می شود که در هر پیش آمدی ناخواسته امید دارد، آن مشکل نیز همانند مشکلات فراوان گذشته برطرف شود. این یعنی، عادت به لطف خدا و امیدی نهفته و قوی به معبودی که هیچ وقت او را با چشم ندید، امّا کمک هایش را با تمام وجود حس کرد. پس این امیدواری سابقه ای طولانی دارد. حال که گرفتار گناه شده ام، برای رهایی از این گناهان نیز، همانند همیشه چشم امید به سوی معبود دارم؛ و صدا می زنم:
فَیَا مَوْلایَ وَ یَا مُؤَمَّلِی وَ یَا مُنْتَهَى سُؤْلِی فَرِّقْ بَیْنِی وَ بَیْنَ ذَنْبِیَ الْمَانِعِ لِی مِنْ لُزُومِ طَاعَتِكَ فَإِنَّمَا أَسْأَلُكَ لِقَدِیمِ الرَّجَاءِ فِیكَ وَ عَظِیمِ الطَّمَعِ مِنْكَ الَّذِی أَوْجَبْتَهُ عَلَى نَفْسِكَ مِنَ الرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ؛ اى مولایم و اى آرزویم و اى نهایت خواسته ام، میان من و گناهم جدایی انداز، گناهى كه بازدارنده من از ملامت طاعت توست، تنها از تو درخواست می كنم، به خاطر امید دیرینه به تو، و بزرگى طمع از تو، كه از مهر و رحمت بر خود واجب كرده اى. (دعای ابوحمزه) آری! خدایا! آنچنان مرا به لطف خود عادت داده ای که هرگز از درگاهت ناامید نخواهم شد.
امید خالصانه
همانطور که بیان شد؛ منشأ همه امیدواری ها خداست؛ پس باید به گونه ای به ابزارها نگاه کرد که برآیند همه آنها، امید به خدا باشد؛ نه دل بستن به غیر خدا! باید بگوییم: وَ لَكَ خَالِصُ رَجَائِی وَ خَوْفِی وَ بِكَ أَنِسَتْ مَحَبَّتِی وَ إِلَیْكَ أَلْقَیْتُ بِیَدِی وَ بِحَبْلِ طَاعَتِكَ مَدَدْتُ رَهْبَتِی؛ امید خالص و بیمم براى توست، و محبّتم به تو اُنس گرفته، و دستم را به جانب تو انداختم، و ترسم را به سوى رشته طاعت تو كشیدم.(دعای ابوحمزه)
اى بندگان من -كه بر خویشتن زیاده روى روا داشته اید- از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را می آمرزد، كه او خود آمرزنده مهربان است. (زمر؛ 53) با این توصیف؛ آیا جایی برای بُن بست و ناامیدی باقی می ماند؟!
چنانکه از این قسمت دعای ابوحمزه ثمالی فهمیده می شود؛ راز انحصار و اخلاص در امید به خداوند، این است که؛ اساساً ما هیچ کس را جز خداوند، مستقل نمی بینیم و هر چه هست، محتاج اوست. به همین خاطر است که تنها باید به او امید داشته باشیم. نکته مهم در اینجا آنکه؛ وقتی نگرش این باشد، تنها کسی که باید رضایت او را لحاظ کنیم نیز خداست. و این، همان مفهوم خوف از خداست! به عبارت دیگر؛ تنها کسی امید خالصانه به خداوند دارد که، در اعمال و رفتار خود، جز به دنبال رضایت خدا نیست، مواظب است که گناه نکند. هر چه اخلاص در امید به خدا رشد یابد، انسان به خداوند تقرّب بیشتری می یابد و هر چه تقرّب یابد، امید او نیز بیشتر می شود و تا جایی ادامه می یابد که به وصال منتهی شود.
چنانکه می خوانیم: أَرْجُو الزُّلْفَةَ لَدَیْكَ فَلا تُوحِشْ اسْتِینَاسَ إِیمَانِی؛ همجوارى نزد تو را امید می نمایم، پس انس ایمانى مرا در عرصه وحشت نینداز. (دعای ابوحمزه) در این مرحله، وحشت بار خود را بداشته و از وجود انسان رخت برمی بندد و انسان به آرامش ابدی دست می یابد. وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآب؛ و قطعاً براى او در پیشگاه ما تقرّب و فرجام نیكوست. (ص؛ 40)
محسن رفیعی وردنجانی/ کارشناس حوزه – تبیان
