غفلت از خویش، آفت اساسى شكوفایى حقیقت آدمى است و محاسبه نفس، راه جلوگیرى از فرو رفتن در غفلت و بازگشت از ظلمت؛ چنانكه از مولای متقیان، روایت شده است: «ثمره و نتیجه [مراقبه و] محاسبه نفس به صلاح و سامان آوردن خویش است.»
شکر خوبی ها؛ جبران بدی ها
از جمله ویژگى‌هایى كه خداى متعال به روح انسان عطا كرده این است كه مى‌تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. كسانى كه درباره معرفت نفس مطالعاتى دارند، به این واقعیت پى‌برده‌اند كه انسان موجودى است كه مى‌تواند خود را تشویق كند، تنبیه نماید، توبیخ كند و...
بر اساس روایات نیز انسان باید در هر شبانه روز، دست كم، یك‌بار اعمال خود را بررسى كند؛ باید حسابرس اعمال خود باشد، اگر كار خوبى در اعمالش مشاهده كرد، توجه داشته باشد كه لطفى از جانب خدا است، در چنین حالتى، ابتدا خدا را شكر گزارد، سپس از او بخواهد كه توفیق عنایت كند تا فردا كارهاى بهتر و بیش‌ترى انجام دهد.
اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده كرد، تدارك كند و پیش از همه، توبه نماید. البته گاهى توبه لوازمى دارد؛ مثلا، اگر عملى از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقى از كسى ضایع ساخته، ادا كند و یا چنان‌چه كار زشت دیگرى انجام داده، آن را جبران نماید تا كارهاى بد در روح او رسوخ نكند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود.
ثمره پاس بانی از خویشتن
مراقبه و محاسبه روشى است براى حفظ حقیقت آدمى و ارزشهاى والاى انسانى و تداوم عملِ ایمانى و بازگشت از اشتباهها و گناهها و تصحیح به موقع كردارها و رفتارها.
همانگونه خداوند در قرآن می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْكُمْ أَنْفُسَكُمْ؛ (مائده / ۱۰۵) اى كسانى كه ایمان آورده‌اید، بر شما باد [نگاهداشتِ] خویشتن».
«بندگانِ خدا![كردار و گفتار] خود را بسنجید، پیش از آنكه آن را بسنجند، و حسابِ نفس خویش را برسید، پیش از آنكه به حسابتان برسند.[فرصت را غنیمت دانید] پیش از آنكه مرگ گلویتان را بگیرد و نفس كشیدن نتوانید. رام و گردن نهاده ـ به راه راست روید ـ پیش از آنكه به سختى رانده شوید. و بدانید آن كس كه نتواند خود را پند دهد تا از گناه باز دارد، دیگرى را نیابد تا این كار را براى او به جاى آرد».
انسان براى سیر درست در جهت كمال مطلق، نیازمند مرزبانىِ خویش است، زیرا هیچ چیز مانند دریده شدن حریمهاى حقیقت آدمى، تباه گر فرد و جامعه نیست. امیرمومنان على علیه السلام، فرموده است :«آن كه حساب نفس خود كرد سود برد، و آن كه از آن غافل ماند زیان دید».
غفلت از خویش، آفت اساسى شكوفایى حقیقت آدمى است و محاسبه نفس، راه جلوگیرى از فرو رفتن در غفلت و بازگشت از ظلمت؛ چنانكه از مولای متقیان، روایت شده است :
«ثمره و نتیجه [مراقبه و] محاسبه نفس به صلاح و سامان آوردن خویش است.»
تأكید بر مراقبه و محاسبه
امیرمومنان على علیه السلام، پیوسته بر مراقبه و محاسبه تأكید مى‌كرد و تلاش مى‌نمود مردمان را بدان برانگیزد، زیرا مادام كه انسان مالك خود نباشد، در تملّك دیگران و بى‌هویّت است، در حالى كه خداى متعال آدمى را بنده هیچ كس و هیچ چیز قرار نداده است تا با آزادگى به سوى او سیر كند و به كمالات الهى متّصف و ربّانى شود. تأكید بر مراقبه و محاسبه، در این جهتِ اساسى در تربیت آدمى است، چنانكه امیرمومنان علیه السلام، فرموده است :
«نفسهاى خود را با محاسبه دربند بكشید و با مخالفت [هوا و هوس] خود، آنها را مالك شوید.»
مراحل مراقبه و محاسبه
در كتاب‌هاى اخلاقى، براى محاسبه نفس سه یا چهار مرحله شمرده شده است:
- اول مشارطه است؛ یعنى از اول صبح انسان با خودش شرط كند كه آن روز وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان بپرهیزد.
- دوم مراقبه است؛ یعنى در طول روز مراقب اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد كرده تخطّى نكند.
- سوم محاسبه است، كه در آخر شب، به حساب كارهاى خود برسد؛ كه چه مقدار به وظایف خویش عمل كرده و چه مقدار كوتاهى داشته است.
- چهارم معاتبه است؛ یعنى اگر انسان در محاسبه متوجه اشتباهاتى در رفتارش شد، به جبران آنها خود را تنبیه كند؛ مثلا خود را ملزم كند كه روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق كند یا قدرى قرآن تلاوت نماید...
امیرمومنان على علیه السلام، پیوسته بر مراقبه و محاسبه تأكید مى‌كرد و تلاش مى‌نمود مردمان را بدان برانگیزد، زیرا مادام كه انسان مالك خود نباشد، در تملّك دیگران و بى‌هویّت است، در حالى كه خداى متعال آدمى را بنده هیچ كس و هیچ چیز قرار نداده است تا با آزادگى به سوى او سیر كند و به كمالات الهى متّصف و ربّانى شود.
اگر آدمى بدین روش ها به اصلاح خود نپردازد، كسى نتواند او را اصلاح نماید. امیرمومنان على علیه السلام، چنین یادآور شده است : «بندگانِ خدا![كردار و گفتار] خود را بسنجید، پیش از آنكه آن را بسنجند، و حسابِ نفس خویش را برسید، پیش از آنكه به حسابتان برسند.[فرصت را غنیمت دانید] پیش از آنكه مرگ گلویتان را بگیرد و نفس كشیدن نتوانید. رام و گردن نهاده ـ به راه راست روید ـ پیش از آنكه به سختى رانده شوید. و بدانید آن كس كه نتواند خود را پند دهد تا از گناه باز دارد، دیگرى را نیابد تا این كار را براى او به جاى آرد».
حرف آخر؛ سفارش رهبر
بزرگان ما هم چون مقام معظم رهبری نیز به این مهم بسیار تاکید دارند چنان که فرموده اند: «هوای نفس را باید خیلی ملاحظه کرد. به خودمان در فریب خوردن از هوای نفس سوءظن داشته باشیم.»
منابع:
نهج البلاغه، حکمت ۲۰۸و۴۴ ؛ خطبۀ ۹۰
خوانساری، شرح غررالحکم، ج ۳ ، ص ۳۳۴؛ ج ۴ ، ص ۵۱۱
مصباح یزدی، پندهای امام صادق به ره‌جویان صادق، ص35
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از قاریان(۱۳۸۸/۰۵/۰۳)
حامد رفیعی - تبیان
