ساختار هندسی سوره‏های قرآن درآمدی بر تفسیر ساختاری قرآن

 

محمد خامه گر


یکی از دلایلی که موجب گشته تا قرآن در همه اعصار پاسخگوی نیازهای روزافزون انسان ها باشد و جایگاه حساس خود را در جامعه بشریت حفظ کند، قابلیت تفسیرپذیری بی نهایت آن است. قرآن را می توان هر روز جور دیگر دید و پس از هر بار سیراب شدن از چشمه زلال آن لذت تازه ای احساس کرد و با نگرش به آن از زاویه های نو نکات تازه تر و ناب تری کشف کرد. قرآن کتاب محکمی است که چینش و گزینش حروف، کلمات، عبارت ها، آهنگ و معانی آن توسط خداوند حکیم و آگاه انجام پذیرفته و در جای جای آن هزاران هزار نکته ناگفته نهفته است.
یکی از ابعاد شگفت انگیز قرآن کریم تناسب آیات آن با یکدیگر است. هر خواننده متفکری با قرائت و دقت در آیات یک سوره - چه کوچک و چه بزرگ - به نظم و ارتباط شگفت انگیز آن پی می برد. گویی آیات هر سوره همچون جواهرات گرانبهایی دست در گردن یکدیگر انداخته و گردنبند زیبایی را به وجود آورده اند. گردنبندی که نه تنها هر دانه آن از طلای ناب بوده و ظرافت و زیبایی منحصر به فرد خود را دارد بلکه در مجموع نیز ترکیبی به وجود آورده که اگر جن و انس جمع شوند نمی توانند همانند آن بسازند.
تناسب آیات قرآن در هر سوره و حتی ساختار هندسی آیات در یک سوره آنچنان بدیهی است که اگر به درستی تصور شود بی درنگ تصدیق می گردد. اما این مسئله نیز همچون سایر مباحث قرآنی با مخالفت ها و موافقت های بسیاری مواجه شده و جنجال های فراوانی را برانگیخته است. آنچنان که برخی مقتضای اعجاز قرآن را از هم گسیختگی آیات آن دانسته[1] و برخی وحدت و یکپارچگی منطقی و ادبی سوره های قرآن کریم را معجزه همه معجزه های دیگر[2] شمرده اند.
اما آنچه در این گفتار مورد بحث است چیزی فراتر از تناسب و ارتباط آیات یعنی ساختار هندسی سوره های قرآن است. گرچه "تناسب و ارتباط آیات" مقدمه ضروری "ساختار هندسی سوره ها" محسوب می گردد اما الزاماً به معنای آن نیست.
در مبحث ساختار هندسی سوره ها به دنبال یافتن پاسخی برای این سوءال مهم هستیم که آیا مجموع آیات سامان یافته در یک سوره هدف خاص و معینی را دنبال می کند و یا هر سوره مشتمل بر آیاتی است که هرچند در بین برخی از آنها تناسب وجود دارد اما در مجموع درس های پراکنده ای را تشکیل می دهند که چه بسا هیچ گونه تناسبی بین آنها نباشد؟ اگر هر سوره دارای موضوع واحدی است نحوه ارتباط آیات مختلف المضامین با موضوع واحد چگونه است؟ مثلاً اگر سوره بقره یک موضوع محوری و اصلی داشته باشد مطالبی همچون تقسیم انسان ها به سه گروه، جریان حضرت آدم، داستان بنی اسراییل و احکام شرعیه مطرح شده در سوره و سایر مباحثی که هریک در فضای خاصی تنفس می کنند چگونه زیر یک سقف گردهم می آیند؟! آیا جمع کردن همه این امور پراکنده کشف یک واقعیت است یا تکلفی بی سود؟!
اگر نهال "ساختار هندسی سوره ها" به بار بنشیند و سیمای پرفروغ آن از پس زنگار شبهات رخ نمایان سازد به زودی آثار و برکات آن در همه مباحث قرآنی اعم از علوم قرآنی و کتاب های تفسیری، آشکار گشته و عطر دل انگیز آن سراسر بوستان قرآن را فرا می گیرد و آن گاه همه قرآن پژوهان و شیفتگان معارف بلند قرآنی را سرمست کرده و به طرب می آورد.

از دیرباز هر محققی که از دریچه تناسب آیات به سوره های قرآن نگریسته و ارتباط آنها را در مجموع سوره درک کرده است با شور و شعف زایدالوصفی از اهمیت والای این علم سخن گفته است. ابن عربی در کتاب سراج المریدین می گوید:
«ارتباط آیات قرآن با یکدیگر به حدی است که همچون یک کلمه، معانی آن منسجم و مبانی آن منتظم و علم بسیار ارزنده ای است که خداوند به روی ما راهی بدان گشود، چون برای آن اهلی نیافتیم ناگزیر، بر آن مهر زده و بین خود و خدا داده و به وی برگرداندیم[3] ».
از متأخرین نیز استاد بزرگوار علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می رساند[4] . علامه طباطبایی در مقدمه هر سوره فشرده ای از مطالب گسترده آن را بیان داشته و اهداف و غرض اصلی سوره را برشمرده است و بسیاری از برداشت های تفسیری خود را بر پایه غرض اصلی سوره بنا کرده است.

در آغاز قرن اخیر نیز شیخ محمد عبده صاحب تفسیر "المنار" همین نظریه را دنبال و مسئله "الوحدة الموضوعیة للسور" را مطرح کرده و اصرار دارد که فهم هدف هر سوره کمک شایانی است به مفسر تا به طور دقیق به مقاصد سوره پی برد و به معانی آیه آیه های هر سوره نزدیک شود. شاگرد وی سید رشیدرضا در تفسیر المنار، این نظر استاد را به خوبی توضیح داده است[5] . دکتر عبدالله محمود شحاته که کتاب "اهداف و مقاصد سوره های قرآن کریم" را به منظور تبیین هدف هر سوره تألیف کرده است با پافشاری بر اهمیت این روش در تفسیر قرآن بر ضرورت و ارزش آن تأکید می کند. خلاصه آن که گرچه قدما به اهمیت و ارزش تناسب و ارتباط آیات پی برده بودند اما قرآن پژوهان متأخر ضمن تأکید بر روابط آیات آن را از منظر جدیدی نگریسته و اعلام نمودند که هر سوره دارای محور و غرض واحدی است که در انجام و به هم پیوستگی آیات نقش بسزایی دارد و اولین وظیفه هر مفسر پیش از ورود به تفسیر آیات به دست آوردن و کشف روح حاکم بر سوره هاست تا در پرتو قرآن بتواند به مقاصد و جزئیات سوره دست یابد.

معنای "ساختار هندسی سوره های قرآن"
نظریه "ساختار هندسی سوره های قرآن" از مباحثی است که در سال های اخیر مورد توجه خاص قرآن پژوهان و علاقه مندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفت های بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سوره ها نیز هریک یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداخته اند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سوره ها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.

قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده اند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به عنوان "جان و روح سوره" یاد کرده اند و معتقدند هر سوره ای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد[6] . دکتر عبدالله محمود شحاته ساختار هندسی سوره های قرآن را چنین تبیین و تفسیر می کند:
«ساختار هندسی سوره های قرآن کریم به این معناست که باید پیام سوره ها را اساس فهم آیات آن سوره تلقی کرد؛ و لذا لازم است موضوع سوره به عنوان محور و مدار فهم آیاتی مدنظر باشد که آن آیات در حول همان موضوع نازل شده است[7] ».
بنابراین می توان نتیجه گرفت که از نظر دکتر شحاته ساختار هندسی سوره یعنی کشف وحدت جامع و حاکم بر هر سوره که مفسر در پرتو آن می تواند به مقاصد و محتوای سوره دست یابد.
سید قطب برای ترسیم وحدت جامع و روح کلی هر سوره از تعبیر دقیق تری استفاده کرده است، او می گوید:
«از جمله هماهنگی های هنری در قرآن، تسلسل معنوی موجود بین اغراض و سیاق آیات و تناسب آنها در امر انتقال از غرض به غرض دیگر است[8] ».
خلاصه آن که هر سوره دارای یک هدف اصلی است و محتوای سوره با محورها و مقاصد فرعی قابل تفکیک است و هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگر دارند ذیل یک محور فرعی قرار می گیرند. این محورها در یک نکته اصلی و اساسی که هدف و غرض اصلی سوره را تشکیل می دهد مشترک اند. بنابراین لازمه طبیعی اعتقاد به ساختار هندسی سوره ها این است که به ارتباط ارگانیک و منطقی آیات با یکدیگر معتقد باشیم به گونه ای که بتوان در یک نمودار درختی همه آیات را از طریق محورها و عناوین فرعی به یک عنوان و موضوع اصلی متصل نمود.
قرآن پژوهان و مفسرانی که به این روش در تفسیر قرآن و فهم مقاصد آن گرایش دارند در کتب خود سعی کرده اند بخشی از قرآن یا همه آن را از این طریق به نمودار بکشند. آنان برای هر سوره مقدمه، مقاصد و خاتمه در نظر گرفته و سعی نموده اند محتوای هر سوره و آیات به ظاهر پراکنده را در این چهارچوب قرار بدهند.
از این جمله می توان به تلاش های سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن و سعید حوّی در "اساس المیزان"، دکتر سید محمدباقر حجتی و دکتر بی آزار شیرازی در تفسیر کاشف، محمد رشیدرضا در "المنار" و دکتر عبدالله محمود شحاته در کتاب "اهداف و مقاصد سوره ها" اشاره کرد. محمد محمدالمدنی نیز در کتاب "المجتمع الاسلامی کما تنظمه سورة النسا" نمودار محتوایی سوره نسا را ترسیم کرده است. استاد محمدهادی معرفت همین روش را درباره سوره حمد و بقره در کتاب گرانقدر "التمهید" به کار برده است. ما نیز به عنوان نمونه نمودار محتوایی سوره ملک را تنظیم نموده ایم تا منظور از "ساختار هندسی سوره" مشخص تر شود.
موضوع و غرض اصلی سوره: ربوبیت تامه الهی شماره آیات
فصل اول: مفهوم ربوبیت و دلایل آن
1 - مفهوم ربوبیت 1
2 - دلایل ربوبیت
1/2 - دلیل اول: مالکیت مطلق الهی 1
2/2 - دلیل دوم: تصرف و تسلط نامحدود الهی 1
3/2 - دلیل سوم: خالقیت کامل و بی نقص خداوند 2-5
4/2 - دلیل چهارم: علم نامحدود الهی 13-14
فصل دوم: تأثیر اعتقاد به ربوبیت الهی در سرنوشت اخروی انسان ها:
1 - منکران ربوبیت الهی 6-11
1/1 - عذاب اخروی منکران
2/1 - علت عذاب
2 - معتقدان به ربوبیت الهی 12
1/2 - معرفی معتقدان
2/2 - پاداش معتقدان
فصل سوم: نشانه های روبیت الهی
1 - آرامش زمین و آسایش انسان در آن 15-18
2 - پرواز پرندگان در آسمان 19
3 - ناتوانی معبودهای خیالی 20-22
1/3 - در یاری رساندن به انسان
2/3 - در رزق رساندن به انسان
3/3 - واقعیت درونی انسان هایی که به معبودهای خیالی دل می بندند
4 - خلقت انسان و مجهزکردن او به حواس و عقل 23
5 - بازگشت انسان به سوی خدا و برپا شدن قیامت24-29
1/5 - انسان در زمین دائمی نیست
2/5 - برپا شدن قیامت حتمی است
3/5 - خسران و پشیمانی منکران قیامت
4/5 - عذاب کافران حتمی است
5/5 - موءمنین به رحمت خداوند امید دارند
6 - نعمت آب بر روی زمین 30
کلیه قرآن پژوهان و مفسرانی که ساختار هندسی سوره ها معتقدند بر این نکته پای می فشارند که چنین وحدتی نه تنها در سوره های کوچک یا متوسط قرآن بلکه در سوره های بزرگ و حتی سوره بقره نیز حاکم است. سید قطب صریحاً اعلام می کند که این شیوه همگانی تمامی سوره های قرآن است و سوره های بلندی همچون سوره بقره از این قاعده مستثنی نخواهد بود[9] .
در انتها باید افزود که منظور از ساختار هندسی سوره ها این نیست که هر موضوع فقط در یک سوره مطرح شده است و سوره های دیگر درباره آن هیچ سخنی به میان نمی آورند. چنان که در کتب بشری نیز چنین می بینیم که هر فصل مشتمل بر مباحثی است که سایر فصول از آن خالی است. خلاصه آن که نمی توانیم سوره های قرآن را به مثابه فصول مختلف قرآن به حساب آوریم. به عبارت دیگر، ساختار هندسی سوره ها تنها بر این نکته تأکید دارد که آیات به ظاهر پراکنده هر سوره همگی یک هدف مشخص و واحد را دنبال می کنند و در پرتو این غرض واحد از نظمی معجزه آسا و ارتباط ارگانیک و منطقی برخودار می شوند. اما اگر سوره ملک درباره ربوبیت الهی سخن می گوید و این موضوع محور اصلی آن را تشکیل می دهد هرگز به این معنا نیست که بحث ربوبیت الهی در هیچ سوره دیگری مطرح نشده و همه آیات آن در این سوره جمع شده است. کسی که کمترین آشنایی با قرآن کریم و اسلوب آن داشته باشد می داند که داستان حضرت موسی یا جریان حضرت آدم(ع) بارها در قرآن کریم تکرار شده است منتها در هر سوره به تناسب موضوع و محور اصلی سوره از یک بعد بدان پرداخته شده است.
منابع
1 - حجازی، محمدمحمد، الوحدة الموضوعیة فی القرآن الکریم، ص 14، به نقل از فرید وجدی.
2 - درّاز، محمد عبدالله، المدخل الی القرآن الکریم، ص 121.
3 - سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 342.
4 - طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 1، ص 14.
5 - معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، ص 407.
6 - مدنی، محمد، المجتمع الاسلامی کما تنظمه سورة النسا، ص 5.

7 - محمود شحاته، عبدالله، اهداف و مقاصد سوره های قرآن کریم، ص 27.
8 - سید قطب، آفرینش هنری در قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند، ص 95.
9 - سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 1، ص 53.