«رساله حقوق امام سجاد(ع)»، میراث گرانقدر از گنجینه مکتب تشیع

««رساله حقوق امام علی بن الحسین(ع)» از جمله آثار قابل تامل در ارتباط با سخنان امام سجاد(ع) است که در آن به 45 مورد از حقوق که باید توسط افراد مختلف جامعه ادا شود تاکید شده است».

گروه آیین و اندیشه فرهنگ نیوز؛در فطرت و ذات انسانی توجه به اخلاق و امور انسانی اهمیت زیادی دارد و در همه ادیان توصیه‌های در این امور دیده می‌شود و از زمان‌های بسيار دور کتاب‌های اخلاقى و حقوقى فراوانى تدوین‌یافته،و هنوز هم عرفا و عالمان دینی در این خصوص قلم‌فرسایی می‌کنند تا انسان بتواند به کمال مطلوب دست یابد.

بااین‌حال کمتر نگارنده و صاحب مكتبى را می‌شناسیم كه نمونه كامل عملى و نمود عينى گفته‌ها و اندیشه‌های خود باشد، اما این در حالی است که ائمه معصومین(ع) در این مورد استثناء بوده و آیینه حقیقت‌نمایی به‌تمام‌معنا هستند.از ائمه معصومین(ع) سخنان گهربار بسیاری به یادگار مانده است که برخی از آن‌ها اکنون در مسائل حقوقی انسان معاصر جزو نکته‌های کلیدی و ارزشمند مفاهیم حقوقی است. در این زمینه، کتاب «رساله حقوق امام علی بن الحسین(ع)» یک مورد بسیار منحصربه‌فرد اما کمتر شناخته شده است.

این اثر، یکی از ارزشمندترین میراث مکتوب ائمه است که تا کنون برای بسیاری از اهل علم و بصیرت ناشناخته مانده و گرد غربت بر روی آن نشسته است. حقوقی که امام سجاد علیه السلام در این رساله مطرح می فرمایند، مجموعه ای از حقوق مصطلح امروزی در علم حقوق و فقه اسلام نیست، بلکه حقوق اخلاقی است که غالبا در علم اخلاق از آنها سخن به میان می آید. 

علت رجوع به کتاب ارزشمند نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، رساله حقوقی امام سجاد(ع) و...بعد از گذشت 1400 سال این است که سخنان و وصایای ائمه معصومین(ع) محصور به زمان و مکان خاصی نیست و در هر دوره‌ای از تاریخ و مقتضای شرایط زندگی بشر، پاسخگوی نیازهای گوناگون ما است. از این نظر، رساله حقوق امام سجاد(ع) که از نکات بدیع اخلاقی و تربیتی برخوردار است به مخاطبان علاقه‌مند ارائه می‌شود تا بامطالعه و عمل به آن شاهد تأثیر سازنده و زودهنگام آن در همه زوایای زندگی خود باشند و سپس به‌عنوان یک دستورالعمل انجام آن را به دیگران سفارش کنند.

یک نکته بسیار مهم در استفاده از این رساله این است که، چرا جملات و سخنان امام سجاد(ع) در این این اثر اغلب کوتاه، و بسیار ساده است؟ علت انتخاب این امر در شناخت امام از مردم زمانه خودش و به تعبیر دیگر در «روان‌شناسی اجتماعی» مردم عصر خودش است. امام حسین(ع) در سخنى، مردم زمانش را این‌گونه توصيف می‌فرمایند:«
مردم به‌صورت قضيه مهمله عمدتاً بندگان دنيايند و دین‌داری و حظ و بهره آنان از دين ، مانند انسان گرسنه‌ای است كه بهره‌اش از غذا، فقط تغذيه حس چشايى است»اين تعبيرات حضرت، در توصيف و تبيين وضعيت اجتماعى، و جوّ حاكم بر افكار و اندیشه‌های مردم آن زمان بسيار لطيف و درنتیجه ، روانشناسى اجتماعى آن روزگار است. بنابراین امام سجاد(ع) در صحیفه و نیز در رساله حقوق با حجم کثیری از این مردم سخن می‌گوید.اين وضعيت اجتماعى آغاز دوران امامت امام سجاد علیه‌السلام بود.

در چنین شرایطی، امام سجاد(ع) به‌طور مختصر اما جامع و کامل در رساله حقوق، سه حق را مورد تأکید قرار می‌دهد؛ حق الهی، حق خود(هر فرد نسبت به خود) و حق اجتماع. 

ازآنجایی‌که ریشه‌ها کج‌روی‌ها و بدعت‌ها در دوری از توحید و شناخت حق التعالی و عدم رعایت حقوق الهی است، اولین سخن امام سجاد(ع) در این کتاب «حق پروردگار» است که در آن می‌خوانیم: «و اما بزرگ‌ترین حق خداوند- تبارک‌وتعالی- نسبت به تو این است که او را بندگی نمایی و هیچ‌چیزی را شریک او قرار ندهی و هرگاه این اعمال را از روی اخلاص برای خداوند- تبارک‌وتعالی- انجام دهی، خداوند- عز و جل – نیز امور دنیا و آخرتت را تکفل نماید و آنچه موردعلاقه و خیرت در آن است همیشه برایت حفظ و نگهداری کند.» ( ص 15). این سخن گرچه کوتاه است، ولی گویاست. مردم آن زمان همه‌چیز را با پول و واحدهای معامله‌گری می‌شناسند پس حضرت نیز به زبان خودشان سخن می‌گوید و می‌فرماید در قبال بندگی خداوند، خداوند نیز دنیا و آخرت شمارا تکفل خواهد کرد.

حضرت بعد از تبیین حق‌وحقوق الهی، به حقوق خود فرد(حقوق اعضاء و جوارح انسان) می‌‌پردازد که رعایت و توجه به آن نه‌تنها به‌سلامت روان و بهداشت فردی کمک می‌‌کند بلکه اساس جامعه سالم و پاک را پی‌‌ریزی می‌کند؛ چراکه رهنمودهای امام و همه ائمه معصومین(ع) مطابق عقل و نظرات انسان است که عمل و پیروی از آن‌ها سلامت فردی و اجتماعی جوامع بشری را تضمین می‌کند. و سپس به‌حق  چند عضو اصلی بدن ( زبان، گوش، پاها، دست، شکم، چشم و عورت) تأکید شده که در هرکدام از آن‌ها، امام سجاد (ع) به زوایای پیدا و پنهان اشاره کرد و حق هر از این اعضای بدن بر انسان را برشمرده است. در ادامه به چند مورد از فرایض دینی مسلمانان اشاره و از قول امام سجاد(ع) تأکید شده است که این فرایض هم حقی به گردن هر فرد مسلمان دارند. این فرایض دینی شامل نماز، روزه، حج، قربانی و صدقه است که حق هر یک از آن‌ها بر گردن افراد جامعه مسلمین حق جداگانه‌ای دارند.

آخرین بخش کتاب، به‌مانند دو بخش قبل، حاوی رهنمودهای تربیتی بسیاری است. جامعه عصر امام(ع) به لغزش های مختلفی دچار شده که برخی از آنها  عبارتند از،  دوری از خدا،دوری از ارزش‌های اخلاقی و گرفتار رذیلت‌های حیوانی، مواجهه با انواع بدعت‌ها،گرفتار فسق و فجور اجتماعی،اختلاط مال حلال با ربا و درآمدهای نامشروع، بی‌توجهی به حق‌وحقوق دیگران و..

با اشراف به این نکات است که حضرت در بخش پایانی کتاب به حقوق عمومی جامعه و قشرها و طبقات مختلف اجتماعی ازجمله حاکم، استاد و آموزگار، مالک و برده، مردم و شاگرد پرداخته‌شده است. حق همسر، مادر، پدر، فرزند و برادر و...بیان می‌فرماید. گروه‌های دیگر اجتماعی مانند فرد احسان کننده، مؤذن، امام جماعت، هم‌نشین، همسایه، دوست و همراه و شریک نیز از منظر امام چهارم شیعیان حقی بر گردن تک‌تک افراد جامعه مسلمین دارند که حضرت بیان می‌کنند. از دیگر مواردی که در کتاب رساله حقوق امام علی بن الحسین (ع) به حقوق آن‌ها تأکید شده است می‌توان به : مال، طلبکار، مدعی، مدعی علیه، مشورت کننده و مشاور، نصیحت خواه و نصیحت کننده، بزرگسالان،  فرزندان، مسئول، خوشحال‌کننده، دشمن،‌ هم‌کیشان و اقلیت‌های مذهبی اشاره کرد.

همه این موارد نشان می‌دهد که مردم در جامعه آن روز با این مشکلات گرفتار بودند و حضرت قواعد و قوانین این رفتارها را تبیین نموده است. امری که نشان می‌دهد که گویا نسخه‌ای برای امروز جوامع اسلامی در ابعاد مختلف روابط و مناسبات اجتماعی و حقوقی است و خود سند گویایی از حقوق الهی و حقوق بشر مکتب تشیع می‌باشد.