خراسان - نویسنده : جواد نوائیان رودسری
قبرستان «بقیع» یکی از مهم ترین مکان‌های تاریخی جهان اسلام و از مورد توجه‌ترین مکان‌های زیارتی، برای همه مسلمانان است. در اهمیت و جایگاه قبرستان بقیع در تاریخ اسلام، همین بس که مراقد مطهر چهار امام از ائمه معصومین، علیهم السلام، در آن قرار دارد و یکی از مکان‌هایی است که مورخان احتمال می‌دهند مضجع شریف حضرت فاطمه(س) را در خود جای داده است. قبرستان بقیع همچنین، محل دفن تعداد زیادی از اصحاب کبار رسول‌خدا(ص)، همسران آن حضرت و نیز، تعدادی از دانشمندان و علمای برجسته جهان اسلام است. با وجود این، آشنایی بسیاری از مسلمانان با تاریخچه این مکان تاریخی، چندان زیاد نیست و کمتر کسی با گذشته بقیع و چگونگی شکل گرفتنش آشنایی دارد.
«محمد امین امینی»، پژوهشگر و نویسنده معاصر، در مقدمه کتاب «بقیع الغَرقَد فی دراسة شاملة»، می‌نویسد:«قبرستان بقیع از مکان‌هایی است که با تاریخ اعتقادی ما، در ارتباط است. بقیع میراث هویتی ماست و مسلمانان طی قرن‌های گذشته، همواره به جایگاه و اعتبار آن توجه داشته و به زیارت آن رفته‌اند.» آگاهی از تاریخ قبرستان بقیع، در واقع شناخت بخش‌های مهمی از تاریخ اسلام محسوب می‌شود؛ بخش‌هایی که می‌توان برخی از آنها را، برای مسلمان دیروز و امروز، سرنوشت‌ساز و تأثیرگذار دانست. نام کامل این قبرستان، «بقیع‌الغرقد» است، اما در میان فارسی زبانان و برای اختصار، «بقیع» خوانده می‌شود.
برخی از درگذشتگان دفن شده در این قبرستان مشهور، عبارتند از : «ابراهیم بن رسول‌ا... (ص)»، «ارقم بن ابی الارقم(صحابی)»، «اسعد بن زرارة(صحابی)»، «عثمان بن مظعون(صحابی)»، «ام‌سلمه(همسر پیامبر(ص))»، «مالک اشتر نخعی»، «عبدا... بن مسعود(صحابی)»، «فاطمه بنت اسد»، «زینب و رقیه، دختران رسول‌خدا(ص)» و «عقیل بن ابی‌طالب». در ادامه، به شرح مختصری از تاریخ قبرستان بقیع در دوران پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌پردازیم.
ریشه واژه «بقیع»
«جوهری» در کتاب «صحاح اللغة» درباره ریشه واژه «بقیع» می‌نویسد:«بقیع به جایی می‌گویند که در آن ریشه‌های درخت بر اثر بارش های زمستانی، آشکار شده باشد.» «ابن فارس بن زکریا» در «مجمل اللغة» می‌نویسد:«بقیع به جایی می‌گویند که در آن درخت وجود داشته باشد. بقیع الغرقد نیز، زمینی دارای درخت بوده است که درختان آن از بین رفته و نام بقیع، باقی مانده‌است.» «غرقد» که به عنوان مضاف‌الیه در کنار «بقیع» مورد استفاده قرار می‌گیرد، نام نوعی درخت است. نویسنده «المنجد» از «غرقد» با عنوان «درختی بزرگ» یاد کرده است؛ اما «فیروزآبادی» در کتاب «قاموس المحیط»، معنای واژه «غرقد» را منطبق با درخت «سنجد تلخ» می‌داند؛ درختی نسبتاً کوتاه با شاخه‌هایی پراکنده که از میوه نارنجی آن، در تهیه مواد دارویی استفاده می‌شود. او معتقد بود که در محل قبرستان بقیع، درخت «سنجد تلخ» بزرگی وجود داشت که از بین رفت، اما نامش بر زمین اطراف آن باقی ماند.
مکان‌هایی که به نام بقیع مشهور بودند
با این حال، «بقیع الغرقد» تنها مکانی در مدینه نبوده که به آن، «بقیع» اطلاق می شده‌است. مورخان، افزون بر محلی که امروزه به قبرستان بقیع معروف است، چند مکان دیگر را هم، با این عنوان، در مدینه و اطراف آن، نام برده‌اند که از میان آنها، می‌توان به این موارد اشاره کرد: 1- «بقیع الخبخبة»: جایی در منطقه «بئر ابی‌ایوب» در مدینه که محل وقوع تعدادی از وقایع دوران حیات پیامبرگرامی اسلام(ص) است؛ 2- «بقیع الخیل»: بر اساس نوشته «خطیب بغدادی» در «تاریخ بغداد»، مکانی بود که رسول‌خدا(ص) از آن برای اردوگاه نظامی، پیش از حرکت به سوی دشمن استفاده می‌کرد. این مکان در چند فرسخی مدینه قرار داشت؛ 3- «بقیع‌المصلّی»: طبق نوشته «یاقوت حموی» در «معجم البلدان»، این مکان مصلایی در غرب مدینه بود که پیامبرخدا(ص)، نماز عید را در آنجا اقامه می‌کرد؛ 4- «بقیع بُطحان»: نام یک وادی در نزدیکی مدینه و 5- «بقیع الخُضُمات»: این مکان، طبق روایتی از اسعد بن زراره، نخستین جایی بود که مردم مدینه در آن نماز جمعه برپا کردند.
آغاز تاریخ قبرستان بقیع
قبرستان بقیع تا پیش از هجرت رسول‌خدا(ص) از مکه به مدینه، شهرت چندانی نداشت. «ابن شبة» در کتاب «تاریخ المدینة»، به نقل از فردی به نام «قدامة بن موسی» می‌نویسد:«بقیع الغرقد محل روییدن درخت سنجد تلخ بود. هنگامی که عثمان بن مظعون درگذشت، در بقیع دفن شد و درخت را هم، مدتی بعد قطع کردند.» اگر نقل قول «ابن‌شبه» را درست بدانیم، تاریخ قبرستان بقیع با دفن اصحاب رسول‌خدا(ص) در آن آغاز می‌شود. با توجه به این‌که رحلت «عثمان بن مظعون»، پس از جنگ بدر و پیش از جنگ اُحُد اتفاق افتاده است، می‌توان آغاز استفاده از زمین «بقیع الغرقد» را به عنوان قبرستان، بین سال های دوم و سوم پس از هجرت دانست. طبق گزارش بیشتر مورخان، نخستین فردی که در بقیع دفن شد، «عثمان بن مظعون»، صحابی زاهد و عالی‌مقام پیامبراکرم(ص) بود. «ابن قتیبه دینوری» از جمله مورخانی است که موضوع دفن «عثمان بن مظعون» را تأیید می‌کند و می‌نویسد:«اولین مسلمانی که در مدینه درگذشت، عثمان بن مظعون بود که قبل از [جنگ] بدر و پیش از [جنگ] اُحُد درگذشت. [وقتی به امر پیامبر(ص) او را در بقیع دفن کردند،] رسول‌ا... (ص)فرمود: این[مرقد عثمان بن مظعون]، پیش روی شماست. از این پس مردگانتان را در کنار او دفن کنید.» با این حال، «ابن سعد» در «طبقات الکبری»، «اسعد بن زراره» از اصحاب رسول‌خدا(ص) و از انصار را، نخستین فردی می‌داند که در بقیع دفن شده است. «محمد امین امینی» در کتاب خود، این اختلاف را به گونه‌ای حل کرده‌است. به اعتقاد او، «ابن مظعون» نخستین فرد از مهاجرین و «زراره»، اولین فرد از انصار است که پس از رحلت، در قبرستان بقیع به خاک سپرده شده است.
دلایل اهمیت بقیع برای همه مسلمانان
همان‌طور که اشاره شد، قبرستان بقیع تنها برای شیعیان دارای تقدس و اهمیت نیست؛ همه مسلمانان، صرف نظر از مذهبی که پیرو آن هستند، برای بقیع قداست و جایگاه خاصی قائلند. این دیدگاه در روایات متعددی که از پیامبرخدا(ص)، درباره قبرستان بقیع نقل شده است، ریشه دارد. «مسلم بن حجاج نیشابوری» از علمای بنام اهل‌سنت و گردآورنده مجموعه روایی «صحیح مسلم»، روایتی را از «ابومویهبة»، خادم پیامبراسلام(ص)، نقل کرده‌است که آن حضرت درباره قبرستان بقیع فرمودند:«یبعثُ منها سبعون ألفاً یوم القیامة بصورة القمر لیلة البدر، یدخلون الجنة بغیر حساب؛ 70 هزار نفر روز قیامت از قبرستان بقیع محشور می‌شوند که صورتشان همچون ماه شب چهارده است و بی‌حساب وارد بهشت می‌شوند.» بر اساس روایات موجود، رسول‌خدا(ص)، چند بار برای دفن شدگان بقیع طلب آمرزش و مغفرت کردند که دست‌کم دو مورد آنها، در اکثر منابع شیعه و اهل‌سنت، به تواتر نقل شده است. بر اساس منابع شیعه، پیامبراسلام(ص)، هر شب جمعه به زیارت اهل قبور، در بقیع، می‌رفت؛ «ابن قولویه» این موضوع را در «کامل الزیارات» و به نقل از «صفوان جمّال»، از امام صادق(ع) روایت کرده‌است. مرحوم «شیخ محمدحسن نجفی» نیز در «جواهرالکلام»، ضمن اشاره به این موضوع، به استناد روایات صحیح، می‌نویسد که حضرت فاطمه(س)، پس از رحلت پیامبرگرامی اسلام(ص)، سنت آن حضرت را ادامه می‌داد و تا پایان حیات مبارکش، هر شب جمعه به زیارت اهل قبور در بقیع می‌رفت و برای درگذشتگان دعا می‌کرد. آیت‌ا... جعفر سبحانی هم، در کتاب ارزشمند «فروغ ابدیت»، به توجه ویژه‌ای که رسول‌خدا(ص) نسبت به بقیع و درگذشتگان دفن شده در آن مبذول می‌داشت، اشاره کرده‌است. در منابع مختلف شیعه و اهل‌سنت، بقیع محل صدور بسیاری از احادیث مشهور و معتبر است و رسول‌خدا(ص)، افزون بر توقف در این مکان و دعا برای درگذشتگان، به اقامه نماز می‌پرداخت. در منابع شیعه و سنی، گزارشی از اقامه نماز باران توسط پیامبراکرم(ص) در قبرستان بقیع موجود است. نقل این روایات در کتاب‌های حدیث و انتشار آن در جهان اسلام، برای برانگیختن توجه و احترام بیش از پیش مسلمانان نسبت به قبرستان بقیع کافی است؛ توجه و احترامی که سال هاست از سوی رژیم سعودی و فرقه وهابیت نادیده گرفته می‌شود.
