سفر افسانه ای به سرزمین آسباد و قنات

قرن هاست که مردم این سرزمین منابع انرژی را می شناسند و سعی کرده اند با مهار نیروهای طبیعت آن را به منظور استفاده راهبردی برای تامین مقاصد زندگی به کار گیرند. امروز برایتان ازدرایت مردمی می گوییم که سال ها پیش انرژی باد را برای آرد کردن گندم و آب را برای کشاورزی در این سرزمین خشک از طریق احداث قنات به کار گرفتند.

شهر نشتیفان شهرستان خواف از شهر‌‌های خراسان رضوی در شرق ایران است. فاصله آن تا مشهد 317 کیلومتر و تا مرز افغانستان تنها 30 کیلومتر است. نشتیفان درحاشیه جاده قاین در ۳ کیلومتری جاده تایباد - تربت واقع شده است.

 نشتیفان از دو واژه «نش‌» و «تیفان‌» تشکیل شده است. واژه اول(نش) همان کلمه نیش به زبان محلی است. مقصود از «تیفان‌» نیز همان توفان است. با این حساب می‌توان گفت نشتیفان محلی است که در معرض نیش توفان و باد‌‌های موسمی محلی سیستان قرار دارد. شاید کلمه «نش‌» کنایه‌ای به نیش عقرب هم باشد که در آن ناحیه زیاد دیده می‌شود.

آسباد های نشتیفان

نشتیفان الگوی استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در زندگی روزمره است؛ جایی که آسیاب‌های بادی‌اش، چندصد سال است با نیروی باد می‌چرخد و گندم مردم را آرد می‌کند. رشته آسیاب های بادی نشتیفان شامل آسیاب‌های قدکوتاه و به صف شده در برابر بادهای سیستان هستند که از بزرگترین مجموعه های خشت، گل و چوب و بزرگترین و قدیمی ترین مجموعه آس باد های جهان هستند. آسیاب‌های بادی نشتیفان شهرت جهانی دارند. خیلی‌ها از پژوهشگران انرژی گرفته تا باستان‌شناس‌ها و حتی عاشقان آسیاب‌های بادی از تمام دنیا به این گوشه خراسان می‌آیند تا این بناهای تاریخی را ببینند.

آسیاب‌های بادی که در لهجه محلی مردم شهر به آن « آس‌باد» می‌گویند، متعلق به دوران صفویه هستند. برج‌های بلندی که پره‌های چوبی متصل به هم داخلشان قرار دارد،‌ این پره‌ها را در آسیاب های بادی مناطق مختلف ایران از جنس‌های متفاوتی می‌سازند، ‌گاهی از پوست درخت می‌بافند و گاهی با چوب و تخته‌های نازک که سر هم می کنند. این پره‌ها روی محوری که به سنگ آسیاب وصل است قرار گرفته‌اند.  باد فصلی که می‌وزد، با چرخیدن پره‌ها،‌ کار سنگ‌های آسیاب هم شروع می‌شود، محصول گندم تمام شهر، در همین آسیاب‌ها آرد و برای تمام سال انبار می‌شده است. البته این آسیاب‌ها اکنون دیگر مورد استفاده عموم مردم نیستند و یکی از آنها به صورت نمادین برای گردشگران فعال شده است.

آس باد بنایی از خشت و گل است که متشکل از دو واحد ساختمانی، شامل سالن اصلی آسباد در طبقه همکف و محفظه محیط چرخ و پره در پشت بام می باشد. در این سازه، ورودی طبقه همکف در جهت مخالف وزش باد قرار دارد و در حقیقت اتاقی است که در آن قطعات متحرک آسباد و سنگ های بزرگ و مدور قرار دارد و در نقطه ای دیگر از این مکان انبارک گندم و یا غله دیده می شود. بخش فوقانی آسباد نیز شامل یک تیر عمودی و یک تیر افقی بر روی چرخ و پره می باشد.

قنات تاریخی

در نزدیکی آسباد قنات نشتیفان قرار دارد.‌ آب شهر چه برای آشامیدن و چه برای کشاورزی در طول سده‌های گذشته از همین راه تامین می‌شده است ؛ هر چند سطحش در طول سال‌ها بالا و پایین شده است.

داخل قنات، ‌راه‌هایی ساخته‌اند به شهری پنهانی (پناهگاه های زیرزمینی)؛ جایی که وقتی شهر در معرض هجوم دشمنان قرار می‌گرفت مردم به آنها پناه می‌بردند،‌ همین‌طور راه‌آب‌هایی به خانه‌های اعیان شهر ساخته اند تا در زمان محاصره بتوانند آب مورد نیازشان را تامین کنند.  حالا که جمعیت شهر زیاد شده آب لوله‌کشی هم در دسترس است؛ اما آب کشاورزی هنوز از طریق همین قنات تامین می‌شود.

مدتی است که زمزمه هایی مبنی بر تاسیس کارخانه ذوب آهن در این منطقه به گوش می رسد. ذوب آهن هر جا که باشد آب لازم دارد،‌ اما دریا یا رودخانه‌ای این اطراف نیست.‌ برای همین نقل است که می‌خواهند چاه عمیق بزنند.‌ اگر این کار را بکنند قنات چند هزار ساله نشتیفان هم خشک می‌شود. در این صورت ملاحظات تاریخی و محیط زیستی قربانی ملاحظات توسعه‌ای می‌شوند، ‌اما باید از تجربه‌های قبلی درس گرفت و جلو اشتباهات آینده را گرفت.

«سنگ مزارات»

در کنار آسباد‌های نشتیفان، سنگ‌های عمودی فرو رفته در خاک توجه هرکسی را جلب می‌کند. فضایی مانند قبرستان با سنگ قبر‌های عجیب و غریب که مردم برای زیارت به آنجا می‌آیند. اینجا «سنگ مزارات» نشتیفان است که از فرم‌ها و نماد‌های جالبی تشکیل شده است. در قسمتی از آن، سنگ‌های ایستاده و بلندی دیده می‌شود که ارتفاع آن ها با یکدیگر کاملاً متفاوت است، به طوری که ارتفاع برخی به بیش از چهار متر می‌رسد و در قسمت دیگر،سنگنوشته‌ها و نگاره‌هایی روی قبر‌ها دیده می‌شود.

 این سنگ قبرها مربوط به ۴۴ پیر است که مورد احترام مردم نشتیفان هستند و علاوه بر نشتیفان از روستا‌های اطراف مانند روستای «سنگان» نیز برای زیارت آن می‌آیند. مردم بر سر مزار‌ها می‌آیند و با بستن پارچه و دخیل به سنگ‌ها، امید به گشایش گره از کار خود دارند. البته این سنگ مزارات در نقاط دیگری از خراسان هم یافت می‌شود.

اگر خواف را در برنامه سفرهای خود جای دادید، حتما خوردن غذای محلی به نام «بادمجان قلفی» را از دست ندهید. ترکیب بادنجان، عدس، گوشت و سیب زمینی مواد اولیه این غذای لذیذ را تشکیل داده اند.دیدار از اجرای موسیقی سنتی معروف خراسانی و رقص محلی نیز از دیگر لذت های این سفرخواهند بود.

پناهگاه های زیر زمینی

پناهگاه های زیر زمینی نشتیفان از دیگر دیدنی های نشتیفان است. این شبکه پناهگاه های زیر زمینی مربوط به قرن 6 هجری و در عمق 9 متری زمین قزاز دارد. این شبکه زیر زمینی در مقابله با یورش مغولان به عنوان پناهگاه استفاده می شد و در حد فاصل 2 قنات قدیمی نشتیفان واقع شده که تاکنون 100 متر آن بازگشایی شده است . پیش بینی می شود این راه ها تا 200 متر امتداد داشته باشد.

منابع : ایسنا، باشگاه خبرنگاران جوان،شعارسال

علیرضا عابدینی- تبیان