شهر جاجرم که شاید در افواه مردم شهرت چندانی نداشته باشد در میان باستان‌شناسان به نوعی بهشت باستانشناسی محسوب می‌شود. یکی از بناهای تاریخی این شهر بنایی به نام نارین قلعه است.
شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی واقع است و از طرف شمال به شهرستان بجنورد (مرکز استان)، از شمال غرب به استان گلستان، از شرق به اسفراین از جنوب شرق به شهرستان جغتای در خراسان رضوی و از سمت غرب به شهرستان شاهرود (استان سمنان) محدود می‌شود.
تاریخ و جغرافیای شهر
آغاز شکلگیری جاجرم به همان زمانی می‌رسد که در تمدن‌های تپه حصار دامغان، تپه سیلک کاشان و تپه یحیی بوده است که باید حداقل قدمتی ۴ الی ۵ هزار سال داشته باشد و حتی در سده‌های بعد از هجرت نیز همچنان از نظر آب‌وهوایی از موقعیت خوبی برخوردار بوده که باعث دوام و گسترش این ناحیه شده است.
جاجرم به دلیل واقع شدن در حاشیه کویر مرکزی و نیز اتصال به کوه «بهار» از پوشش گیاهی و اقلیمی متنوعی برخوردار است. این شرایط منطقه را به زیستگاه منحصربه‌‌فردی برای گونه‌های مختلف گیاهی و نیز جانوری از جمله یوزپلنگ ایرانی (تنها بازمانده نژاد آسیایی)، بز کوهی، قوچ، مارال، قرقاول، تیهو و گربه وحشی تبدیل و میاندشت را به‌عنوان یکی از زیستگاه‌های مطرح کشور تبدیل کرده است. همچنین تنها شهرستان استان خراسان شمالی است که به راه‌آهن سراسری کشور متصل است که این امر اهمیت اقتصادی منطقه را دو چندان کرده است. کلاه کرکی جاجرم، جوراب پشمی و چادرشب سنتی هم از جمله صنایع دستی این منطقه است. کشک و قره‌قروت سنخواستی و آلو بخارا جلگه شوقان از سوغاتی‌های شهرستان جاجرم است.
پناهگاه حیات وحش میاندشت با وسعت ۸۵ هزار هکتار در شرق شهرستان جاجرم یکی از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های یوز ایرانی به شمار می‌رود.
آغاز شکلگیری جاجرم به همان زمانی می‌رسد که در تمدن‌های تپه حصار دامغان، تپه سیلک کاشان و تپه یحیی بوده است که باید حداقل قدمتی ۴ الی ۵ هزار سال داشته باشد.
قدیمی‌ترین سفال‌های به دست آمده از تپه‌های باستانی این شهر (تپه کلاته حسن) متعلق به هزاره چهارم قبل از میلاد است. در طول هزاره اول قبل از میلاد، اقوامی در منطقه ساکن بوده‌اند که مشخصه آنان استفاده از سفال خاکستری است. آثار باقی‌مانده از حضور آنان را می‌توان در اتلال دوشگلی (Doshagly) و رباط عشق جستجو کرد. مطالعه شواهد تاریخی و باستانشناسی نشان می‌دهد «گذشته از سوابق درخشان تاریخی جاجرم از پیش از اسلام، در دوران تاریخی نیز شدیدا مورد توجه بوده و وجود مقابر و مساجد از قرن پنجم و هفتم هجری و تپه‌های عظیم اسلامی این مطلب را تأیید می‌کند. در کتاب حبیب‌السیر بارها از جاجرم در کنار شهرهای مهمی چون قزوین، ری اصفهان، دامغان، جاجرم، جرجان و مشهد نام برده شده که نشانگر اهمیت این شهر است.
طبق نوشته‌های خواندمیر، پادشاهان ایلخانی بارها در لشکرکشی‌هایی که به منظور سرکوب شورشیان انجام می‌دادند، در این شهر اقامت یا از آن عبور کرده‌اند. کلنل چارلز ادواردییت، که در دوران قاجار از جاجرم بازدید کرده است، در سفرنامه خویش از سکه مکشوفه‌ای با تاریخ ۷۳۹ قمری یاد کرده که در ضربخانه جاجرم ضرب شده بود. از آنجا که این شهر «...در مسیر جاده ابریشم بین دو ایستگاه نیشابور و دامغان قرار داشته...» همواره به آن توجه می‌شده است.
راه دیگری نیز که استرآباد (گرگان قدیم) می‌گذشت شهرهای حاشیه جنوبی دریای خزر را از طریق جاجرم به خراسان متصل می‌کرد. به فرمان امیر علیشیر نوایی، وزیر با تدبیر تیموریان، سه کاروانسرای مهم عشق، قلی (Qelly) و قره‌بیل (Qarabill) در مسیر همین راه در منطقه جاجرم ساخته شد. «کلاویخو» سفیر دربار اسپانیا، در مسیر سفر خویش به دربار تیموریان از این شهر عبور کرده، قلعه واقع در این شهر را توصیف کرده است. در جاجرم علاوه بر تات‌ها، که قدیمی‌ترین ساکنان این دیارند، ترکان گرایلی، طوایف عرب، ازبک‌ها و بخارایی‌ها سکنی گزیده‌اند. این اختلاط نژادی، بی‌شک، ناشی از موقعیت جغرافیایی خاص آن بوده است.
نارین قلعه
نارین قلعه در کنار دروازه قدیم جاجرم و جوین و جنب حمام قدیمی شهر در شمال غربی مسجد جامع و در ابتدای خیابان زیارتگاه خواجه مهزیار قرار دارد.
سیاحانی که در قرون اخیر از جاجرم عبور کرده‌اند، هر یک این قلعه را توصیف کرده‌اند. این امر از ثباتی همیشگی در این قلعه حکایت دارد. بی‌شک ساکنان جاجرم در این دوره‌ها به دنبال آرامش و امنیتی بوده‌اند که جز در پناه دیوارهای بلند این قلعه فراهم نمی‌آمد. خاور بی‌بی شادلو (خواهر یارمحمدخان سهام‌الدوله، حکمران بجنورد معاصر با ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار) در سفرنامه خویش شرحی از این قلعه آورده است.
این تل که ارتفاعش در حدود ۲۵ متر است، بقایای ارگ یا قلعه‌ای قدیمی است که امروزه در بعضی نقاط آن آثاری از بقایای برج و بارو را می‌توان دید.
پلان قلعه که روی تپه‌ای مصنوعی بنا شده بود، بیضی شکل است و در گذشته، دور آن را خندقی فرا گرفته بوده است. محیط نارین قلعه در حدود ۳۶۰ متر و طول اقطار آن ۱۲۵ و ۱۰۰ متر است.
این قلعه در اواخر حکومت محمد شاه و اوایل حکومت ناصرالدین شاه قاجار هنوز سالم بوده و مورد استفاده قرار می‌گرفت. در فاصله زمانی حکومت محمد شاه تا سفر کلنل بیت به جاجرم تغییرات زیادی به وجود آمد و نارین قلعه خراب و به تلی از خاک تبدیل شد و اخیرا شهرداری جاجرم اقدام به ایجاد پارک روی تپه کرده است. با حفاری‌های غیر مجاز اطراف تپه و منازل اطراف تپه مردم ساکن در تپه موفق به کشف ظروف و اشیا فراوان عتیقه و دوران قبل از اسلام و بعد از اسلام شده‌اند.
چارلز ادوار ييت در کتاب «سفر نامه خراسان و سيستان» در مورد این قلعه می‌نويسد: «در وسط جاجرم يک تل خاک عظيم به ارتفاع ۲۱ تا ۲۴ متر هست که بقايای ارک شهر قديمی محسوب می‌شود و به آن نارين قلعه می‌گويند. روی اين خاک بقايای ديوارها و برج‌های قديمی به چشم می‌خورد، اما از آن‌ها نمی‌شد به شکل و چگونگی آرايش اين شهر و استحکامات آن پی برد، زيرا بلافاصله در پايين دست آن‌ها و در دل خاک باقي‌مانده‌های ديگری از اين ديوارها و برج‌ها قرار گرفته بود.
در قسمت غربی، اين ديوارها از خاک بيرون آمده و در معرض ديد بود. در واقع اين يک رديف ديوار نبود، بلکه ديواری بود در دو رديف که يکی در بالای ديگری واقع می‌شد. اين تل خاک تقريبا به شکل بيضی بود و قطرهای آن در بالا ۱۲۶ و ۹۹ متر بود در پايين آن آثار يک خندق قديمی به چشم می‌خورد كه محيط آن ۳۶۰ متر بود و در آن اثری از آجر و سنگ نيافتند و حتی در مورد اينكه سكه‌ای در آن پيدا شده باشد نيز چيزی نشنيدم... »
این اثر در تاریخ ۳ بهمن ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۹۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
