در کویر مناظر زیبا و شگفت‌انگیزی وجود دارد که در هیچ جای دیگر نمی‌توان دید. بیابان‌های پوشیده از نمک، تپه‌های شن‌های روان، آسمانی پر از ستاره که کمتر می‌توان نشانی از آن در جای دیگر یافت. اما در کنار این زیبایی‌های طبیعی کویر ناگفته‌های تاریخی بسیاری نیز در دل خود دارد. میل‌های راهنما یکی از این دست است.

کویر تنها شن‌زار و بیابان نیست. شهرها و روستاهایی که در حاشیه کویر برپا شده‌اند، آثار معماری و باستانی بسیار باشکوه و دیدنی دارند که از ذوق، استعداد و نبوغ هنرمندان و معماران ایرانی حکایت می‌کنند.

در جاهای مختلف ايران، بناهای بلندی را  می‌توان یافت كه پر از تزئينات جذاب و خاص هستند، معماری کاملی دارند و از طرفی تک و تنها افتاده‌اند. از همان ابتدای ساخت‌شان بنايی مستقل بوده‌اند و ربطی به بنايی ديگر نداشته‌اند.

همين‌قدر می‌دانيم كه از میل‌ها در دوران باستان برای پیام‌رسانی، پست و راهنمایی راه‌ها استفاده می‌شد؛ هر چند با وجود تزئینات عالی آ‌ن‌ها باید در مورد کارکردشان بازنگری کرد.

در ایران حدود سی میل یا مناره منفرد وجود دارد. اغلب آن‌ها متعلق به سده‌های چهارم تا ششم است و برخی نسبت به ديگران از ویژگی‌های معماری بيشتری برخوردارند.

عناصر میل

 همگی میل‌ها یک پلكان برای بالا رفتن دارند و بعضی‌هاشان هم (مثل منار گار) دو پلکان مارپیچی و کاملا مجزا دارند. در ورودی پلکان معمولا فاصله زيادی با سطح زمین دارد و دليلش هم اين است كه هر كسی از آدم تا جانور، راحت نتواند وارد آن شود.

 لک‌لک‌های مهاجری كه به خاطر بيماری از قافله عقب مانده‌اند، در بعضی از مناره‌ها جاخوش می‌كنند. آن‌ها با ساختن لانه‌ای روی مناره‌ها تا سال دیگر منتظر می‌مانند.

معرفی برخی از میل‌های کویری

در ادامه به معرفی برخی از این میل‌ها که در مناطق کویری واقع شده‌اند، می‌پردازیم.

میل میدان

کتیبه آجرکاری منحصربه‌فرد این مناره، زمان ساخت آن را سال ۴۵۳ هجری قمری نشان می‌دهد. این مناره در حاشیه میدان قدیم شهر ساوه جای دارد و اسم آن نیز از همین میدان گرفته شده است. در میدان کهنه ساوه و گذرهای اطراف می‌شود بازمانده‌هایی از مشاغل کهن و سنتی ایران، همچون «جل‌دوزی» را ديد.

میل گار

این مناره از یک نظر با مناره‌های ديگر متفاوت است. این مکان دو پلکان جداگانه برای بالا رفتن دارد. اين پله‌ها کاملا از هم مجزا هستند و کسی که بالا می‌رود با کسی که پایین می‌آید، روبه‌رو نمی‌شود؛ یک طرح پلکان حلزونی شکل. مناره گار در اوایل سده ششم هجری ساخته شده و در نزدیکی روستای گار در جنوب شرقی اصفهان قرار دارد؛ در مسیر راهی که از اصفهان به سوی دریاچه بختگان می‌رود.

مناره خسروگرد

آجركاری‌های اين ميل، خيلی متنوع است و دو رديف كتيبه به خط بنايی هم روی آن به چشم می‌خورد. اين ميل هزار ساله در ده کیلومتری غرب سبزوار و در نزدیکی روستای خسروگرد قرار دارد. آجرکاری‌های متنوع و دو ردیف کتیبه، از ویژگی‌های آن است.

میل کرات

صدها سال است كه اين مناره بر اثر يک زمین‌لرزه‌ کج شده، اما به جز بخش بالایی، هنوز پا برجاست. این بنا که حتی با چنین انحرافی توانسته است سال‌ها برجای بماند، نشان توانایی‌های مهندسی و معماری ایرانیان است. شکل ظاهری مطبق این مناره، با دیگر مناره‌ها مقداری تفاوت دارد و بسیار شبیه مناره جام در شرق شهر هرات است.

ميل كرات در حدود چهل کیلومتری جنوب شهر تایباد در استان خراسان و در نزدیکی مرز افغانستان، كنار گورستان روستایی به نام کرات قرار دارد. اين ميل هم مثل بسیاری از مناره‌های ایران در زمان سلجوقی ساخته شده است.

میل نگار

در حدود بیست کیلومتری شرق شهر بردسیر در جنوب کرمان، روستایی دورافتاده با مردمانی اصیل و مهمان‌نواز به نام نگار قرار دارد که میل نگار نیز در همین روستا ساخته شده است. این مناره یکی از ارزنده‌ترین کتیبه‌ها به خط کوفی پر نقش‌ونگار را دارد که با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ ساخته شده‌اند. اما بیشتر این کتیبه‌ها از جای خود خارج شده‌اند و امروزه فقط حفره خالی آن‌ها در بالای مناره بر جای مانده است. ميل نگار در زمان سلجوقیان ساخته شده است.

میل فیروزآباد

اين مناره هشتصد ساله یکی از ارزنده‌ترین و زیباترین نمونه‌های هنر کتیبه‌نگاری به خط بنایی را در خود دارد. این مناره در کنار روستای فیروزآباد در ده کیلومتری جنوب شهر بردسکن، در استان خراسان  رضوی قرار دارد. فیروزآباد یکی از مهم‌ترین نقاط کشت زیره در ایران است و در اواخر بهار، بوته‌های زیره، مناره را احاطه می‌كنند.

میل اژدها

میل اژدها در غرب شهر نورآباد ممسنی در استان فارس قرار دارد. این میل کنار یکی از راه‌های مهم باستانی و در دامنه کوهی سنگلاخ و نسبتا سرسبز قرار دارد. میل اژدها یکی از معدود مناره‌هایی است كه از دوران‌ پیش از اسلام باقی مانده و به احتمال زیاد در زمان اشکانیان ساخته شده است.

میل نادری

يكی از دورافتاده‌ترین مناره‌های ايران است که در یک ناحیه کویری و بسیار خشک در میانه‌های راه بم به زاهدان و در منطقه‌ای به نام نرماشیر قرار گرفته است. اطراف آن ریگزار بسیار خشکی است و تا کیلومترها اثری از آب و آبادانی نیست. این میل در زمان سلجوقیان ساخته شده، اما چون در زمان نادرشاه تعمیر و بازسازی شده، به میل نادری شهرت یافته است.

مناره شمس

اين مناره یکی از جدیدترین مناره‌های منفرد ایران است و در دوران زندیه ساخته شده است. هر چند تزئينات معماری زیادی ندارد، اما از یک نظر جالب و استثنایی است؛ تمامی بدنه مناره با شاخ قوچ پوشانده شده است. البته خیلی از این شاخ‌ها به مرور زمان شکسته شده و از بین رفته‌اند. این مناره در داخل شهر خوی در آذربایجان غربی در يک باغ قرار دارد.

مناره ساوه

چند ردیف کتیبه با اشکال گوناگون خط بنایی و آجرکاری‌های هندسی جذاب از ویژگی‌های این مناره است. مناره ساوه در سال ۵۰۴ هجری ساخته شده است. شهر ساوه به خاطر یک مناره دیگر نیز شهرت دارد و آن مناره‌ای است که بعدها مسجد جامع ساوه در کنار آن ساخته شده است.

البته باید گفت میل‌های ایران به این تعداد محدود نیست و تعداد بسیاری دیگر از این نوع بناها در ایران وجود دارد.