خراسان - نویسنده : جواد نوائیان رودسری
دوران امامت امام حسن عسکری(ع)، در حالی آغاز شد که اقتدار خلافت عباسی رو به افول گذاشته بود. غلامان ترک، از دوران معتصم به بعد، در دربار عباسیان نفوذی بی‌حد و حصر پیدا کرده بودند. استاد «مهدی پیشوائی» در کتاب «سیره پیشوایان» می‌نویسد:«بر اثر نفوذ و تسلط ترکان در دربار خلافت [عباسی]، وضع به گونه ای بود که خلیفه، تنها یک مقام تشریفاتی به حساب می آمد و رتق و فتق امور، عملاً برعهده ترکان قرار داشت.»(سیره پیشوایان؛ ص617) با این حال، این وضعیت، مانع از آن نبود که دستگاه خلافت عباسی، نسبت به محبوبیت امامان معصوم(ع) بی توجه باشد و از نفوذ معنوی روزافزون آن بزرگواران، بیمناک نشود. به همین دلیل، خلفای معاصر امام حسن عسکری(ع)، یعنی «معتز»، «مهتدی» و «معتمد»، نسبت به آن حضرت سخت‌گیرانه عمل می‌کردند. عباسیان، افزون بر ایجاد محدودیت‌های فراوان برای امام(ع) و یارانش، آن حضرت را به اجبار در سامرا و در منطقه‌ای نظامی ساکن کرده‌بودند. شاید به دلیل همین محدودیت‌ها بود که گزارشی از انجام سفر حج توسط امام حسن عسکری(ع) در دست نیست و برخی مورخان بر این باورند که آن حضرت، در تمام عمر، نتوانستند برای انجام مناسک حج، به مکه مشرف شوند. «سید محسن امین» در کتاب ارزشمند «اعیان‌الشیعه» و استاد «رسول جعفریان» در کتاب «حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)»، به برخی از این محدودیت‌ها اشاره و شرایط زندگی امام حسن عسکری(ع) را در عصر اختناق، تشریح کرده‌اند.
جلوه‌های فضایل
اما تحرکات و اقدامات دستگاه خلافت برای ممانعت از ارتباط بیشتر مسلمانان با امام(ع)، فایده‌ای نداشت. علاوه بر شبکه گسترده و مخفی وکلای امام(ع) که مسئولیت ارتباط آن‌حضرت را با شیعیان برعهده داشت، حُسن شهرت امام حسن عسکری(ع) در عرصه‌های مختلف علمی، عبادی و کلامی، باعث افزایش محبوبیت آن حضرت در میان مسلمانان شده بود. این امر را می‌توان از اشاراتی که علمای اهلسنت به این موضوع، در آثارشان دارند، به خوبی دریافت. «محمد بن طلحه شافعی» در کتاب مشهور «مطالب السئول فی مناقب آل‌الرسول (ع)» می‌نویسد:«اما درباره مناقب و فضایل [حسن بن علی العسکری(ع)]، آگاه باش که خداوند، هرآنچه مایه برتری و مباهات انسان محسوب می‌شود، به او ارزانی داشته و این ویژگی‌های برجسته در وی دائمی است، طوری که با گذشت روزگار، کهنه نمی‌شود و زبان، بیان آن را فراموش نمی‌کند؛ به ویژه آن‌که مهدی[(عج)] از فرزندان و پاره تن اوست.»(مطالب‌السئول؛ ص362) «سبط بن الجوزی حنفی»، مورخ و اندیشمند نامی اهلسنت، در کتاب «تذکرة الخواص»، ضمن اشاره به روایاتی که از امام حسن عسکری(ع) در منابع حدیثی اهلسنت ذکر شده است، می‌نویسد:«و حسن بن علی [العسکری(ع)]، عالمی پاکدامن و راستگوست که از پدر و جد بزرگوارش، حدیث نقل کرده است.»(تذکرة الخواص؛ ص503) همچنین، «فضل‌ا... بن روزبهان»، از علمای شافعی قرن دهم، شرحی مبسوط بر صلوات خاصه امام حسن عسکری(ع) نوشته که در کتاب ارزشمند «وسیلة الخادم الی المخدوم» آمده است.
تجلیل «ابن صباغ شافعی»
در میان آن گروه از علمای اهلسنت که به ذکر مناقب و فضایل امام حسن عسکری(ع) در آثارشان پرداخته‌اند، «علی بن محمد مکی»، مشهور به «ابن صباغ شافعی»، عالم و نویسنده نامدار قرن نُهُم، جایگاه ویژه‌ای دارد. او، به صراحت از امام(ع) به عنوان شخصیتی که شایستگی خلافت را داشته‌است و باید زعامت امت اسلامی را به ایشان می‌سپردند، سخن گفته است. «ابن صباغ»، در کتاب خود، با عنوان «الفصول المهمه فی معرفة الائمه»، به تمجید از شخصیت امام حسن عسکری(ع) می‌پردازد و درباره آن حضرت می‌نویسد:«ابومحمد، حسن بن علی [العسکری(ع)]، پس از پدر بزرگوارش، ابوالحسن، علی بن محمد [الهادی(ع)] شایسته امامت بود؛ چرا که اوصاف و خصایل برتر در وجودش گرد آمده بود و آنچه لازمه زمامداری و مقتضای امامت است، مانند علم، زهد، تقوا، خرد، کَرَم، بزرگواری و عصمت، یک‌جا در ایشان جمع شده‌بود. او در اعمالی که انسان را به پروردگارش نزدیک می‌کند، از همگان پیشی گرفته بود و جایگاهش برای دیگران دست نیافتنی می‌نمود.»
کرامات نقل شده
علمای اهلسنت در تمجید از شخصیت حضرت امام حسن عسکری(ع)، تنها به شرح فضایل علمی و اخلاقی آن حضرت اکتفا نکرده‌اند؛ بلکه کرامات آن حضرت نیز، به تفصیل در کتاب‌های معتبر اهلسنت ذکر شده است. «حضرمی شافعی» در کتاب خود با عنوان «وسیلة المآل فی عد مناقب الآل» می‌نویسد:«ابومحمد، حسن بن علی [العسکری(ع)]، مردی عظیم‌الشأن و جلیل‌القدر بود. هنگامی که معتمد او را حبس کرد، کراماتی از او ظاهر و مشاهده شده که در کتاب‌های معتبر، مضبوط است.»(وسیلة المآل؛ 202) «حسن بن مؤمن شبلنجی»، عالم و نویسنده معروف اهلسنت، در بیان کرامات امام حسن عسکری(ع) از اشاره فراتر رفته و به شرح برخی از آنها پرداخته است. او در کتاب «نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار»، آن حضرت را «جامع کرامات» معرفی می‌کند و سپس، به نقل روایت «ابوهاشم» درباره کرامتی که از امام حسن عسکری(ع) در زندان مشاهده کرده است، می‌پردازد؛ روایتی که در آن، از دعای مستجاب امام(ع) برای باریدن باران، پس از غلبه قحطی بر شهر سامرا و اطراف آن، سخن به میان آمده است.(نورالابصار؛ ص338)
در میان آثار علمای متأخر اهلسنت نیز، سخن از فضایل و کرامات امام حسن عسکری(ع) فراوان است. «یوسف بن اسماعیل النبهانی»، عالم و فقیه نامدار مصری که در سال 1310 هـ.ش درگذشت، در کتاب «کرامات الاولیاء» می‌نویسد:«[امام] حسن العسکری[(ع)]، یکی از ائمه اهل‌بیت[(ع)] و سادات باکرامت است. من از او کرامتی دیده‌ام و آن این که، در سال 1296 هجری [قمری،] از شهر «سنجق»، یکی از شهرهای کردنشین عراق، که در آن دوران قاضی آنجا بودم، به بغداد مسافرت کردم و قبل از پایان دوره خدمتم، آن شهر را ترک کردم؛ به این علت که گرانی و قحطی در آن سال‌ها، شهرهای عراق را فرا گرفته بود. با «کَلَک» (چیزی شبیه قایق که از تنه درختان ساخته می‌شود)، مسافرت کردم و چون کَلَک به کنار شهر سامرا رسید و آنجا زمانی مقر خلفای عباسی بوده است، دوست داشتیم که از شهر دیدن کنیم و نیز، به زیارت مرقد امام حسن عسکری علیه‌السلام برویم. کلک آنجا ایستاد و ما به زیارت آن حضرت رفتیم و چون به مقبره آن حضرت داخل شدیم، یک حالت روحانی در من پیدا شد که مثل آن، هیچ گاه به من دست نداده بود، جز هنگام زیارت رسول خدا، صلی ا... علیه و آله و سلم و حضرت یونس علیه‌السلام و این حالت، کرامتی از آن حضرت بود.
(کرامت الاولیاء؛ ص22)
منابع
تذکرة الخواص من الائمه بخصائص ائمه؛ ابن جوزی؛ مجمع العالمی لاهل البیت(ع)؛ قم؛ 1426
الفصول المهمه فی معرفة الائمه؛ علی بن محمد(ابن صباغ)؛ موسسه فرهنگی دارالحدیث؛ قم؛ جلد دوم
سیره پیشوایان؛ مهدی پیشوائی؛ موسسه امام صادق(ع)؛ قم؛ 1385
حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)؛ رسول جعفریان؛ انتشارات انصاریان؛ قم؛ 1387
مطالب السئول فی مناقب آل‌الرسول (ع)؛ محمد بن طلحه قرشی شافعی؛ کتابخانه اهل بیت(ع)
جامع کرامات الأولیاء؛ یوسف بن اسماعیل النبهانی؛ مرکز أهل السنة برکات؛ گجرات هند؛ 2001 م
وسیلة الخادم الی المخدوم؛ فضل‌ا... بن روزبهان؛ انتشارات انصاریان؛ قم؛ 1375
وسیلة المآل فی عد مناقب الآل؛ نسخه خطی؛ کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛ شماره 694
نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار؛ حسن بن مؤمن شبلنجی؛ شریف الرضی؛ قم
