خانه های تاریخی مشهد

سال‌های اخیر مشهد شاهد تخریب بخش وسیعی از بافت قدیمی و تاریخی خود بوده است که این امر به بهانه بهسازی بافت‌های اطراف حرم و ساخت بناهای مدرن به‌ بهانه حفظ آبرو و افزایش اعتبار مشهد انجام می‌شود، ولی غافل از اینکه با این کار بخشی از هویت تاریخی شهر را هم از بین می‌برند.

در این میان خانه‌هایی مانند داروغه، پیشه‌وران، ملک، توکلی و ... به لطف صاحبان یا متولیان میراث فرهنگی حفظ شده‌اند. البته خانه‌هایی هم بودند که علیرغم زیبایی معمارانه و قدمت تاریخی چشم‌گیر تخریب شدند. در ادامه به معرفی برخی از این خانه‌‌ها می‌پردازیم.

خانه توکلی

این خانه تاریخی که در فهرست آثار ثبت ملی قرار دارد، به تازگی به پایگاه میراث فرهنگی در محدوده حرم مطهر تبدیل شده است.

از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به استفاده از کاشی‌کاری و آجرکاری نفیس در آن اشاره کرد که در تمام قسمت‌های ساختمان، از درب ورودی گرفته تا نمای بیرون و حتی داخل بنا به چشم می‌خورد.

همچنین استفاده از ستون‌های آجری در نمای ساختمان که به کتیبه‌ای در بالای آن ختم می‌شود، جلوه‌ای خاص و زیبا به آن بخشیده است.

فضاهای داخل خانه به وسیله ارسی از یکدیگر جدا شده‌اند. در ورودی این بنا دو کتیبه کاشی‌کاری شده دارد که آیات «انا فتحنا لک فتحا مبینا» و «و ان یکاد» روی آن حکاکی شده است. این خانه در خیابان نواب صفوی ۷ قرار دارد.

خانه داروغه

خانه داروغه مربوط به دوره قاجار است و در خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه تاریخی داروغه را معماران و بناهای روس به دستور محمد یوسف خان، داروغه مشهد در اواخر دوره قاجار ساختند. این بنا منزل شخصی بوده که مراسم پذیرایی رسمی در آن انجام می‌گرفت. بر اساس شواهد موجود تا حدود سه دهه گذشته، این بنای تاریخی کاربرد مسکونی داشته است، اما سال ۱۳۶۶ این خانه توسط ورثه به نمایندگان یکی از هیئت‌های مذهبی روستای شهیدیه شهرستان میبد یزد فروخته شد و از آن پس تا سال ۱۳۹۱ از این بنا به‌ عنوان محل تجمع و اسکان هیئت‌های مذهبی استفاده می‌شد. این خانه تاریخی در سال ۱۳۹۱ توسط شهرداری مورد تملک قرار گرفت و با هزینه شهرداری مرمت شده است.

خانه ملک

این بنا یکی از نمونه‌های زیبای برجای مانده از دوران انتقال معماری در اواخر عصر قاجاریه محسوب می‌شود. بنای مزبور در گذشته بسیار وسیع‌تر بوده، اما اکنون تنها بخش بیرونی آن برجای مانده که شامل دو طبقه است. طبقه بالایی دارای سقف مشبک و منبت‌کاری شده چوبی و شومینه گچبری زیبایی است.

در حال حاضر خانه ملک به صورت یک مرکز اداری، فرهنگی و هنری با حضور هنرمندان توانمند به صورت کارگاه‌های زنده هنری فعالیت می‌کند و بالغ بر ۱۰ کارگاه در این مرکز فعال است.

این اثر در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. همچنین این بنا در سال ۱۳۸۵ به‌عنوان خانه توریست انتخاب شد. خانه ملک در ضلع‌ شرقی خیابان امام خمینی و مقابل ساختمان دارایی قرار دارد.

خانه پیشه‌وران

قدمت این خانه قديمی را به علت عدم وجود کتیبه و تاریخ مستند ساخت با توجه به مستندات شفاهی نزدیک به دهه اول قرن ۱۴ نسبت می‌دهند، یعنی اواخر دوره قاجار و پهلوی اول است و تاكنون دو يا سه بار بازسازی شده است. اين خانه به ثبت نرسيده، اما درحال حاضر تحت تملک شهرداری منطقه ۸ مشهد است. سعی شده است در این خانه سبک و وسایل ویژه زندگی مشهدی‌ها در دوران ساخت آن به تصویر کشیده شود.

این خانه تاریخی در خیابان آخوند خراسانی ۵ قرار دارد.

خانه رجایی

منزل مسکونی رجایی در داخل کوچه پرتو و بعد از گذر از یک پیچ در مسیر راه باریکی قرار گرفته است. بنا دارای یک ورودی است که از کوچه پرتو (سرشور ۲۰) باز می‌شود.

درب ورودی آهنی بوده و در سال‌های اخیر تعویض شده است. بعد از ورود از درب اصلی اول نمای اصلی و بزرگ خانه دیده می‌شود که متقارن است. همراه با حوض و سه باغچه بزرگ که در داخل حیاط قرار دارند. حیاط کفپوش‌هایی آجری به صورت مربع و لوزی دارد که رنگ سیمان خاکستری دارند و به نام آجر قداقی معروف هستند. قسمت جديد ساز آن در حدود ۳۰ سال پيش ساخته شده است .

اين بنا از زمان ساخت تا دو سال پيش مسكونی بوده و خانواده آقای رجايی در آن سكونت داشته‌اند، ولی از ۲ سال قبل تاكنون به‌عنوان مسافرخانه مورد استفاده قرار می‌گيرد كه به اين علت فضاهايی مانند دستشويی و توالت به خاطر مسافرين به بنا در داخل حياط اضافه شده است.

فرهنگسرای بهشت

مکانی که امروز فرهنگسرای بهشت نامیده می‌شود، پیش از این یکی از صدها بنای موجود در محله سراب مشهد بوده که نام آن برگرفته از سرآب قنات قریه سناباد است و پس از نوغان قدیمی‌ترین محله شهر به شمار می‌رود. این مجموعه از نظر بنا و ساختمان بیش از ۸۰ سال پیشینه تاریخی دارد. اولین کاربری آن دبیرستان مستوفی و بعد از آن با کاربری‌ها مختلف در سال ۱۳۸۳ به فرهنگسرای بهشت تغییر کاربری یافت.

فرهنگسرای بهشت مربوط به دوره پهلوی اول است و در مشهد، خیابان امام خمینی، خیابان جنت واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۰۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه کوزه‌کنانی

این بنا به سال ۱۲۴۷ شمسی مطابق با ۱۲۸۸ قمری در دوره قاجاریه ساخته شد و بیش از هزار متر مربع مساحت دارد.

ورودی به خانه از طریق هشتی ورودی با بدنه آجری و پوشش کاربندی است. تزیینات این بنا آجری است. از این خانه فعلا به‌عنوان میراث فرهنگی استان و نیز موزه مشروطیت استفاده می‌شود.

خانه کوزه کنانی که در سال١٣٨٢ با شماره ثبت ۹۲۵۲ به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسید، طی اقامه دعوی مالکین، در دو مرحله با رای خروج از فهرست آثار ملی توسط دادگاه مواجه شده است.

مالکان خانه کوزه کنانی که اهالی خمینی شهر هستند، چند سال پیش این خانه را می‌خرند و بنا داشتند این ملک قدیمی را به ساختمانی به روز تبدیل کنند. به گفته هیأت مدیره «موسسه خیریه امام رضا (ع) فروشانی‌های خمینی شهر» پس از خروج این مکان از فهرست آثار ملی به دنبال دریافت مجوز تغییر کاربری از شهرداری مشهد هستند تا پس از گرفتن حکم تخریب و پروانه ساختمانی اقدام به تخریب و بازسازی این مکان کنند، اگرچه حکم خروج این بنا از فهرست آثار ملی قطعی است، ولی کاربری این ملک در طرح تفصیلی مصوب و ابلاغ شده کاربری فرهنگی تاریخی بوده و هر بنایی برای ساخت‌وساز باید مجوز شهرداری بگیرد که شهرداری چنین مجوزی را به مالکان خانه‌های تاریخی نمی‌دهد.

خانه حناساب

خانه قدیمی حناساب در تاریخ ۸۳/۵/۱۷ به شماره ۱۱۰۱۴ درفهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این خانه متعلق به اواخر دوران قاجار  در خیابان نواب صفوی، نواب صفوی ۴، کوچه تاجرها، پلاک ۹۱ واقع شده بود.

خانه حناساب‌ها که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود چندی پیش به خاطر توسعه طرح‌های شهری قربانی و به طور کامل تخریب شد.

خانه موسوی

معروف به خانه موسوی در تپل محله، نوغان چهار، کوچه سردار قرار دارد. این خانه ثبت میراث فرهنگی شده است.

سرای ترکمن‌ها

سرای ترکمن‌ها واقع در کوچه چهار باغ در سال ۱۳۸۴ به شماره ۱۳۸۶۰  به‌عنوان آثار تاریخی و فرهنگی شناخته و ثبت شده بود که با بی‌توجهی مسئولان قربانی توسعه طرح‌های شهری و در شهریور ۱۳۸۸ در چند روز توسط شهرداری منطقه ثامن تخریب شد.

سرای ترکمن‌ها با بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارای تزئینات خاص دوره پهلوی بوده است. تزئیناتی با آجرکاری های دندان موشی در نمای شمالی ساختمان که کمتر در بناهای مشابه وجود دارد.

خانه غفوری

خانه غفوری مربوط به دوره قاجار است و در مشهد، خیابان نواب صفوی، کوچه مسجد محمدیه، پلاک ۸۵ قرارگرفته است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۳۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

خانه امیری

خانه امیری مربوط به اواخر دوره قاجار و در خیابان نواب صفوی، نواب صفوی ۹، پلاک ۳۵۱ قرار گرفته است. این اثر در تاریخ ۳۰ تیر ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۱۳۲۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده اس

 مهم‌ترين ويژگی اين بنای تاريخی متفاوت بودن توده‌های دو طرف حياط در ضلع شرقی و غربی از لحاظ ساختار فيزيکی، نوع و ميزان تزئينات، نورگيری و ابعاد فضايی است.

اولين نکته‌ای که در ابتدای ورود به خانه اميری ذهن را معطوف خود می‌کند اختلاف سطح زياد داخل با خارج بناست؛ موضوعی که اگر فشار سطح خارجی را کنترل کند و باعث رفع خرابی‌های ايجاد شده در ديوارهای ضلع غربی و شرقی شود، می‌تواند نقطه عطفی در ويژگی‌های اين خانه تاريخ باشد. البته فشار بيش از حدی که سطوح خارجی به ديوارهای بنا وارد کرده است موجب ايجاد قوس ناهمگونی در ساختار ديوارها شده که هم چهره زشتی به بنا داده است و هم هر لحظه احتمال خراب شدن ديوارها را چند برابر می‌کند.

اين خانه تاريخی که در گذشته يکی از بهترين خانه‌های دوران خودش و دارای تزئيناتی شامل آجرکاری و کاشیکاری‌های زيبا بوده است امروزه با خرابی‌های بی‌شماری در بخش‌های مختلف همراه شده است.

خانه جواهری، خانه شیخ‌الاسلامی، خانه نوریان، خانه تقوی، خانه موسوی نژاد، خانه موسوی، خانه مقبل‌السلطنه، خانه لگزایی، خانه صاحب علم، خانه سالاری، خانه زرین زاده و خانه خان منش از دیگر خانه‌های تاریخی مشهد هستند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، هر چند برخی ازآنها تخریب شده‌اند.

از دیگر خانه های تاریخی و دیدنی مشهد می توان به موارد زیر اشاره کرد

خانه مسکونی بلخاست

خانه مسکونی بلخاست مربوط به دوره قاجار است و در مشهد، خیابان نواب صفوی ۱۱، کوچه کاظم ذبیح الهی، پلاک ۱۱ واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۳۸۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه اردکانی

خانه اردکانی (دولابیان) مربوط به اواخر دوره قاجار است و در مشهد، وحدت ۲۱، کوچه صفار شاهرودی، پلاک ۱۲۷ واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۳۹۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه اکبر زاده

خانه اکبرزاده مربوط به اواخر دوره قاجار است و در مشهد، خیابان آزادی، کوچه ساسان، پلاک ۴۹ قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۰۱۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه هوشمند

منزل تاریخی هوشمند چهارراه شهدا، کوچه شهید حسین درخشانی، پلاک ۵۴ قرار گرفته است. این اثر در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۳۱۵۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه طالبیان

خانه طالبیان از ساختمان‌های دوره قاجار و اوایل پهلوی در مشهد بوده که در کوچه سینما آسیا و محله ارگ قرار داشت. این خانه  نمایی زیبا با گره ‌چینی‌های آجری داشته که در دهه  ۹۰ تخریب شد.