آیا ارزش های فرهنگی خود را می شناسیم؟!

یکی از مهمترین ویژگى هاى فرهنگ جاهلى، بت پرستى بود؛ اما آنچه در فرهنگ مذهبى اسلام به عنوان اولین ارزش مورد توجه مى باشد، یكتاپرستى و خدامحورى است كه در عینیت فرهنگ و سیاست جلوه هایى دارد.

فرهنگ، مجموعه دانش ها، بینش ها، نگرش ها، منش ها و ارزش هاى یك ملت، محسوب مى شود.در واقع مى توان گفت كه فرهنگ هر جامعه نیز به عنوان پدیده اى بى همتا، به تدریج، در حیات جامعه شكل گرفته و قوام مى یابد.
براى این فرهنگ، ویژگى هایى را مطرح مى كنند كه اولا، هویت دهنده است؛ ثانیا، مصونیت آور است؛ ثالثا، هم پویا و هم پایاست؛ رابعا، تإثیرپذیر است؛ خامسا، فطرت ثانوى است.

ما در جامعه اسلامی وقتی از ارزش های اسلام، دم میزنیم باید دقیقا بدانیم از چه چیزی حمایت می کنیم و برای برپایی کدام ارزش ها، تا پای جان فداکاری می کنیم:

ارزش های فرهنگ اسلام را بشناسیم

خدا محور است

یکی از مهمترین ویژگى هاى فرهنگ جاهلى، بت پرستى بود؛ اما آنچه در فرهنگ مذهبى اسلام به عنوان اولین ارزش مورد توجه مى باشد، یكتاپرستى و خدامحورى است كه در عینیت فرهنگ و سیاست جلوه هایى دارد.

همه افراد در برابر قانون مساویند

در جاهلیت قبل از اسلام، هر آنچه كه رئیس قبیله به عنوان حاكم مطرح مى كرد، همان، قانون بود و بقیه مجبور به اطاعت بودند؛ اما در فرهنگ مذهبى اسلام، قانون الهى مطرح است و از فرد و جامعه، هر كدام حقوقى دارند كه براى اجراى درست قانون و استیفاى دقیق حقوق، سنجش عدالت مطرح است و افراد و حاكمان براساس این معیار، عادل و یا ظالم خوانده مى شوند.در حكومت امام على علیه السلام این فرهنگ بیش از شاخصه هاى دیگر مورد توجه بوده است.

شایسته سالارى مهم است!

در فرهنگ سنتى عرب، شایستگى ها جایگاهى در عزل و نصب ها نداشت؛ بلكه نژاد و خون و نیز انتصاب به قبیله بود كه در موقعیت هاى اجتماعى و سیاسى، بیشترین دخالت را داشت. اما در فرهنگ مذهبى اسلام، تقوا ( ان اكرمكم عندالله اتقیكم) (حجرات/ 13)، جهاد (فضل الله المجاهدین على القاعدین اجرا عظیما) (نساء/95) و علم (هل یستوى الذین یعلمون والذین لا یعلمون) (زمر/ 9) از جمله ارزش هایى است كه براى افراد شایستگى درست مى كند.

مصلحت جامعه اسلامی اولویت دارد

قبل از اسلام، برترى یك نژاد یا یک فرد، در جامعه مهم بود. اما در فرهنگ مذهبى كه امام على علیه السلام معلم ومروج آن است، مصلحت جامعه جایگاه ویژه اى دارد؛ به طورىكه امام علیه السلام در مقابل وقایعى كه پس از رحلت پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله اتفاق افتاد، با این كه امامت و جانشینى از آن حضرت، بود؛ ولى وقتى كه مصلحت چنین ایجاب كرد كه جامعه اسلامى نوپا دچار پراكندگى نشود، از حق فردى خود گذشت و به مصلحت عمومى جامعه اندیشید و نه تنها مخالفتى با آنچه انجام گرفته بود، ابراز نداشت؛ بلكه به شهادت تاریخ، خلفاى سه گانه را نیز یارى نمود تا جامعه اسلامى از بحران مصون بماند.

منصفانه پاسخگو باش

از شاخصه هاى فرهنگ جاهلى، این بود كه اشخاص در برابر اجتماع و حتى در قبال اعمال خود هیچ مسوولیتى نداشتند و تنها قبیله، پاسخ گوى اعمال ایشان بود. اما در فرهنگ مذهبى اسلام، فرد در برابر اعمال خود مسوولیت دارد؛ لذا امام علیه السلام در فرمان حكومتى خود به مالك اشتر، هشدار مى دهد كه تو و خاندانت و نزدیكانت، همگى موظف هستید كه با مردم با انصاف رفتار كنید...

هر کس زیر مجموعه نظام است دارای حق است

در فرهنگ مذهبى كه حاكم بر حكومت امام على علیه السلام بود، حتى اهل كتاب (یهودیان، مسیحیان، زرتشت و...) هم باید احساس امنیت، برابرى در برابر قانون و نیز امكان استیفاى حقوق خود را داشته باشند؛ لذا حضرت علیه السلام ضمن سفارش زرتشتیان به حاكم فارس، تأكید مى نماید كه باید با ایشان خوش رفتارى شود و نسبت به شكایت دهقانان این منطقه، به والى فارس هشدار مى دهد.

همچنین عتاب امام علیه السلام در جریان حمله به شهر انبار كه اموال مسلمین و غیر مسلمین غارت شده بود و خلخال از پاى زن یهودى كشیده بودند، دلالت بر این دارد كه امام علیه السلام به كل جامعه و ملت به جهت این كه زیر مجموعه نظام اسلامى هستند، توجه خاص دارد.

حرف آخر

فرهنگ، عناصر زیادى در سطوح مختلف از جمله: عقاید، عواطف، ارزش ها، هدف ها، كردارها، تمایلات و اندوخته ها را در بر مى گیرد.مولای متقیان در نامه 31 نهج البلاغه، به چهار ارزش که از مهمترین ارزش ها در یک جامعه با فرهنگ اسلامی محسوب مى شوند، توصیه مى فرماید:
1- امر به معروف ونهى از منكر؛
2- تحمل سختى ها و مشكلات در راه حق و در مسیر جهاد فى سبیل الله؛
3- یارى مستمندان (امام حقیقت انفاق را سرمایه گذارى براى آخرت خود مى داند)؛
4- قرض الحسنه.

منابع:
- نهج البلاغه، نامه 53، نامه 19، خطبه 27.
- على باقى نصرآبادى، مبانى جامعه شناسى.
- محمدتقى جعفرى، فرهنگ پیرو و فرهنگ پیشرو.

حامد رفیعی -  تبیان