یزد از جمله استان های کویری در ایران است که بافت تاریخی و قدیمی خود را حفظ کرده و در دل این کویر، جاذبه‌ها و دیدنی‌های بسیاری دارد.
استان یزد یکی از استان‌های مرکزی ایران است و با استان‌های اصفهان، خراسان جنوبی، کرمان و فارس همسایه است. در فصول بهار و تابستان، آب و هوای بیشتر مناطق استان، گرم و خشک و در فصول زمستان و پاییز سرد و نسبتاً مرطوب است.
وجود آثاری از جمله زندان اسکندر، برج و بارو، درهای بزرگ و عظیم و پناهگاه‌های متعدد به همراه یادگارهای بعد از اسلام نظیر مساجد و امامزاده‌ها و مزارها نشانگر فرهنگ و تمدن قبل و بعد از دوره اسلامی در یزد بوده است.
۱. آسیاب آبی اشکذر
آسیاب آبی دستگاهی بوده که برای آرد کردن گندم و غلات دیگر از آن استفاده می‌کردند که با سرعت و فشار آب کار می‌کرده است. آسیاب آبی اشکذر از بزرگ‌ترین آسیاب‌های ایران است. این آسیاب در دوره صفویه ساخته شده است و در گذشته، سنگ‌های آن با آب قنات همت‌آباد با قدرت زیادی کار می‌کرده است.
مقرنس کاری فضای داخلی، نقش‌های هندسی اطراف دیواره‌ها، آجرکاری محوطه اصلی آسیاب و صحن آسیاب آبی اشکذر که با ظرافت خاصی کار شده‌اند، این آسیاب را منحصربه‌فرد می‌کند. ویژگی خاص دیگر آسیاب اشکذر این است که در دل کویر ساخته شده و از این نظر در جهان بی همتا است.
کل مجموعه آسیاب اشکذر در زیر زمین ساخته شده است و آب مورد نیاز آسیاب از قنات های زیرزمینی و آب جاری شده در آن تامین می‌شود که از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این آسیاب به شمار می‌آید.
آنچه از این آسیاب بر روی زمین دیده می‌شود دروازه‌ی طاقدار آجری است که به زیر زمین ورودی دارد. مجموعه اصلی آسیاب در عمق ۷ متری زیر زمین ساخته شده است و پس از عبور از دالانی در زیر زمین می‌توانید به آن برسید.
این آسیاب در حاشیه غربی کویر یزد و در ضلع جنوب شرقی در فاصله بیست کیلومتری یزد، در امتداد مسیر جاده اصلی رستاق که اشکذر را به بندر آباد و روستای مجاور متصلی می‌کند قرار گرفته است. آسیاب اشکذر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
۲. گنبد عالی ابرکوه
گنبد عالی ابرکوه که با نام گنبد علی هم شناخته می‌شود از بناهایی است که از دوران سلجوقیه باقی مانده است. در حال حاضر این بنا از سالم‌ترین بنای آن دوران است.
ساختار گنبد عالی از سنگ و ساروج است. این گنبد در واقع گور امیر عمیدالدین شمس الدوله علی هزار اسب از خادمان دیلمان و مادرش بوده که به دستور فرزندش ساخته شده است.
گنبد عالی ابرکوه در شهر ابرکوه در ۱۳۰ کیلومتری یزد قرار دارد. این گنبد در سال ۱۳۱۲ ثبت ملی شده است.
۳. منار جنبان خرانق
اگر می‌خواهید تنها منارجنبان تمام خشتی دنیا را ببینید درست آمده‌اید. منار جنبان خرانق یکی از دیدنی‌ترین منار جنبان‌های دنیا است که پیکره آن کاملا از خشت است. این منار جنبان با معماری خارق‌العاده‌اش مربوط به دوره ساسانیان است و از منارجنبان معروف اصفهان قدیمی‌تر است.
منارجنبان خرانق با زور دست به حرکت در می‌آید و ۳ طبقه دارد. این بنا در ضلع شمالی مسجد جامع خرانق قرار دارد و قدمتی بیشتر از مسجد دارد. در این منار جنبان دو راه پله مجزا تعبیه شده که یکی برای بالا رفت و دیگری برای پایین آمدن است. نکته جالب این است که تکان خوردن این منار جنبان به وضوح قابل دیدن است.
منار جنبان خرانق در ۶۵ کیلومتری اردکان و در مسیر طریق‌الرضا قرار دارد.
۴. آرامگاه سید رکن الدین
بقعه سید رکن الدین در قدیم با نام مدرسه رکنیه شناخته می‌شد. این بنای تاریخی بخش کوچکی از یک مجموعه‌ی بسیار وسیع است که شامل مدرسه، رصدخانه، کتابخانه، مسجد، بیت‌الادویه، دارالشفا و خانقاه بوده است. امروزه از این مدرسه قسمت‌های کمی برجای مانده و به نام بقعه‌ی سید رکن‌الدین شناخته می‌شود.
با توجه به نوشته‌هایی که در کتب تاریخی استان یزد وجود دارد، به نظر می‌رسد ساخت این بنای تاریخی در سال ۵۲۷ هجری قمری به پایان رسیده و پس از گذشت قرن‌ها از ساخت آن، با تغییراتی که به مرور زمان در آن اتفاق افتاده است، امروزه و به این شکل، باقی مانده است.
این بنا در خیابان مسجد جامع کبیر، کوچه سید رکن الدین قرار دارد. آرامگاه سید رکن الدین در آذر ۱۳۱۴ ثبت ملی شد.
۵. آرامگاه سید شمس الدین
آرامگاه سید شمس الدین باقی‌مانده‌ی مجموعه بنایی در محله چهار منار یزد است. بانی این مکان سید شمس الدین فرزند سید رکن الدین است.
آرامگاه سید شمس الدین از دید تزئینات، یکی از شاهکارهای هنر معماری یزدی محسوب می‌شود که نقشه آن را سید شمس الدین در تبریز کشیده است.
در حال حاضر تزئیناتی مانند کتیبه کچ‌بری، کاشی‌کاری‌های معرق، طرح‌ها و گل‌اندازی‌ها و شمسه‌ها و ترنج‌ها از این بنا باقی مانده است.
۶.زندان اسکندر (مدرسه ضیاییه)
زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه در واقع یک مدرسه است که ۸ قرن قدمت دارد. در سال ۶۳۱ هجری قمری، ضیاالدین حسین رضی این مدرسه را بنا کرد. سپس در سال ۷۰۵، پسرانش آن را تکمیل کردند.
در این بنا چاهی به قطر ۲ متر در وسط حیاط قرار دارد که به سردابی به عمق ۵ متر راه دارد. گنبد این بنا ۱۸ متر ارتفاع دارد که متاسفانه بخش زیادی از تزیینات آن از بین رفته است.
برخی هم قدمت این بنا را به زمان حمله اسکندر مقدونی نسبت می‌دهند که از آن به عنوان زندان استفاده می‌شده و بعدها تغییر کاربری داده است.
مدرسه ضیاییه یزد در محله فهادان یزد، در نزدیکی بقعه دوازده امام قرار دارد. این بنا در اسفند ۱۳۴۶ ثبت ملی شده است.
۷. سرو ابرکوه
سرو ابرکوه درختی در شهر ابرکوه یا ابرقوه است که از پیرترین موجودات زنده دنیا محسوب می‌شود. محیط تنه‌ی این درخت بر روی زمین اطرافش، ۱۱/۵ متر است. ارتفاع درخت نیز ۲۵ تا ۲۸ متر است.
این سرو طبق نظر الکساندروف، دانشمند روس، بیش از ۴ هزار سال قدمت دارد. در کتاب نزهت القلوب، حمدالله مستوفی درباره ابرکوه این گونه نوشته است:
در آن‌جا سروی است که در جهان شهرتی عظیم دارد. بعضی از افسانه‌ها نیز کاشت این درخت را به زرتشت یا به پسر نوح نسبت می‌دهند.
این سرو یکی از آثار طبیعی ملی ایران است.
۸. قنات زارچ
قنت زارچ، منبع عکس: خبرگزاری مهر
قنات زارچ در استان یزد، عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا را دارد. طول این قنات ۱۰۰ کیلومتر است.
بعد از ورود اسلام به ایران، مسجد تاریخی شهر یزد در حریم این قنات ساخته شد تا هم برای پر کردن آب‌انبار زیر مسجد و هم برای وضوگرفتن نمازگزاران از آن استفاده شود.
این قنات از روستای فهرج آغاز می‌شود و پس از عبور از چندین روستا و محلات مختلف شهر یزد به طرف زارچ حرکت می‌کند.
از ویژگی‌های دیگر قنات زارچ می‌توان به مربعی بودن مقطع چاه‌های آن در مقایسه با همتایان دیگر اشاره کرد كه مقطعی بیضوی یا دایره‌وار دارند. پیشینه حفر چنین چاه‌هایی به زمان زرتشتیان بر می‌گردد.
قنات زارچ در تیرماه ۱۳۸۴ ثبت ملی شد.
