عقل به معناي انديشيدن، دريافتن و خِرَد ورزي است. در اصطلاح قوه اي در نفس انسان است كه بدان حسن و قبح و كمال و نقص و خير و شر را تشخيص مي دهد.
عقل در قرآن با واژة "لبّ" نيز آمده است. قرآن عاقلان را "اولواالالباب" (صاحبان عقل) ناميده است. حضرت امام كاظم(ع) فرمود: "خداوند متعال اهل عقل و فهم را در كتابش بشارت داده و فرموده است: "فبشّر عباد الّذين يستمعون القول فيتّبعون أحسنه اولئك الّذين هدا هم الله و اولئك هم اولواالالباب؛(1) پس بندگانم را بشارت ده؛ همان كساني را كه قول و گفتار ديگران را مي شنوندو آن گاه از بهترين آن ها پيروي مي كنند. اينانند كه خداوند هدايتشان كرده است و اينانند كه خردمندانند".
در روايات دربارة عقل سخنان بسياري گفته اند، از قبيل اين كه "از عقل بهتر در ميان بندگان چيزي تقسيم نشده است"؛ "اولين چيزي كه خدا آفريد عقل بود"؛ "با عقل خدا عبادت مي شود و بهشت كسب مي شود"؛ "خوبي و بدي با عقل سنجيده مي شود"؛ "خدا باعقول انسان ها آنان را عقوبت و پاداش مي دهد".(2)
پيامبر(ص) فرمود: "عقل در وجود انسان مانند افسار و عقالي است كه حيوان را از چموشي و گردنكشي باز مي دارد. عقل انسان را از جهالت و سركشي نفس آدمي باز مي دارد.
از اين روايت استفاده مي شود انسان هايي كه از حدّ و حدود خود تجاوز مي كنند و به ديگران ظلم مي نمايند،حق ديگران را پايمال مي كنند و به مقتضاي عقل عمل نمي نمايند، مضمون همان آياتي است كه عده اي را به عنوان لا يعقلون (بي عقلان) داشته است. وقتي از امام صادق(ع) سؤال شد كه معاويه داراي چه صفتي بود، فرمود: "شيطنت كه شبيه عقل است ولي عقل نيست". مقصود حضرت اين است معاويه كه اهل فريب و نيرنگ و دروغ و دغل است، گرچه مردم او را آدم سياستمدار و زرنگ و عاقل مي پندارند ولي در واقع آدم گناهكار و خلافكار، عاقل نيست. مضمون رواياتي كه مي فرمايد: "هر كه عاقل باشد دين دارد و هر كه دين دارد، به بهشت مي رود" همين مطلب است كه آدم عاقل به كسي گفته مي شود كه از ظلم و تجاوز و حق كشي و كفران نعمت دست بردارد و مسير ديانت و اخلاق و پاكي را برگزيند.(3)
اين كه حقيقت عقل چيست و از چه آفريده شده است، بر كسي معلوم نيست.
در روايت وارد شده: "إنّ الله خلق العقل من نور مخزون؛(4) خداوند عقل را از نور مخزون آفريد". حقيقت آن نور چيست؟ بايد بگوييم علم اين گونه امور نزد خدا است.
- زمر(39) آيه 17 - 18.
- بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامه قرآن، ص 1465، به نقل از ميزان الحكمه، ماده عقل.
- سيد مصطفي دشتي، ماده عقل.
- بحارالانوار، ج 1، ص 107.
منبع: t-pasokhgoo.ir
