مراحل تدریس در حوزه های علمیه

در حوزه های علمیه شیعه، هر طلبه به طور معمول سه مرحله درسی را طی می کند:

الف) مرحله مقدمات

در نظام فعلی حوزه علیمه قم، این مرحله شامل پایه های اول تا سوم است و هدف اصلی در این دوره، آموزش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی و بیان و) . . . و آشنایی با دروس پایه مثل منطق و فقه است که به طور معمول از کتاب های جامع المقدمات، سیوطی، مغنی و تلخیص های آن، المنطق و یا تلخیص المنطق و . . . استفاده می شود .

هدف های فرعی در این مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومی مثل ادبیات فارسی و مستدل شدن و تثبیت عقاید در طلاب است .

ب) مرحله سطح

در نظام فعلی حوزه، این مرحله شامل پایه های چهارم تا دهم است . در این دوره اهداف زیر تعقیب می شود:

1 - بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی;

2 - آشنا شدن با روش های استنباط از آیات و احادیث;

3 - خواندن یک دوره کامل فقه و اصول;

4 - تعمیق عقاید و گسترش اطلاعات عمومی طلاب به وسیله دروس عمومی .

در این دوره به طور معمول در علم اصول کتاب هایی نظیر: معالم الاصول یا اصول الاستنباط، اصول الفقه، رسائل، کفایة الاصول تدریس می شود .

در علم فقه، کتاب هایی نظیر شرح لمعه و مکاسب تدریس می شود .

این مرحله بین چهار تا هفت سال طول می کشد که زمان آن بستگی به استعداد و تلاش طلاب دارد .

پ) مرحله درس خارج

این مرحله عالی ترین دوره دروس حوزوی محسوب می شود که با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احکام از منابع اصیل (کتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا می شود و معمولا متن درسی خاصی ندارد . ولی برای نظم بخشیدن به مطالب، مباحث براساس کفایة الاصول در اصول فقه و جواهر الکلام، تحریر الوسیله و عروة الوثقی در فقه طرح می شود و در حقیقت این دوره تحقیقاتی حوزه محسوب می شود .

در سال های اخیر، رشته های تخصصی تفسیر و کلام و تبلیغ نیز در کنار فقه و اصول تشکیل شده است که متخصصان و محققانی در آن رشته ها تربیت می کنند .

از آنجا که رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، لذا زمان این دوره برای افراد متفاوت است . ولی این دوره دست کم شش سال طول می کشد .

شیوه های تدریس در درس های مقدمات و سطح

غالب اساتید در این دوره از یک الگوی تدریس پیروی می کنند که شش مرحله را در بردارد:

1 - مطالعه قبل از تدریس، که شامل مطالعه کتاب درسی و حواشی و شروح آن می شود .

2 - روخوانی درس با رعایت کامل قواعد ادبیات که گاهی قسمتی از آن به عهده شاگردان گذاشته می شود .

3 - بیان مطالب درس به صورت دسته بندی شده و به اصطلاح «خارج درس » .

4 - تطبیق مطالب گفته شده با متن کتاب مورد تدریس به صورت جمله به جمله .

5 - بیان مطالبی خارج از کتاب (از حواشی و شروح یا نظریات خاص استاد) که در ضمن درس بیان می شود; ولی برخی اساتید برای جلوگیری از مشوش شدن ذهن طلاب، آن مطالب را در پایان درس ذکر می کنند .

6 - پاسخ گویی به سؤالات شاگردان در سه مرحله .

الف) قبل از شروع درس; ب) در حین درس; پ) بعد از درس .

بررسی: نقاط قوت و ضعف فراوانی برای این دو دوره گفته شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم .

الف) نقاط قوت

1 - وجود اساتید مجرب و توانمند در حوزه های علمیه در دوره سطح و مقدمات .

2 - اهمیت دادن به مباحث اخلاقی در کنار تدریس علوم حوزوی .

3 - بالا بردن قدرت هوش و فهم طلاب از طریق دقت در عبارات پیچیده کتاب های درسی .

4 - به کار بردن مدل واحد در آموزش کتاب های درسی به طوری که گاهی یک عبارت کوتاه یا مثال در ادبیات، فقه یا اصول به صورت ضرب المثل در می آید و مطالب زیادی را به شنونده القا می کند .

ب) نقاط ضعف

1 - عدم توجه کافی به ادبیات معاصر عرب .

2 - استفاده از کتاب های قدیمی و در پاره ای موارد ناقص و مغلق که موجب محروم ماندن طلاب از روش های جدید آموزشی و دور ماندن آن ها از تحقیقات جدید در عرصه آن علوم می شود .

البته، در سال های اخیر گام های مؤثری در رفع این دو اشکال برداشته شده است . ولی هنوز قسمتی از مشکل باقی است .

3 - استفاده از اساتیدی که دوره «تربیت مدرس » را برای رشته مورد تدریس نگذرانده اند که موجب ناکامی برخی از اساتید و تغییر سریع آنان و اتلاف وقت طلاب می شود .

4 - عدم توجه به تدریس تاریخ فقه و اصول که در نتیجه، عدم شناخت طلاب از سبک های خاص فقه و اصول را به دنبال دارد .

5 - نبودن مثال های مناسب در کتاب های اصول .

6 - طولانی بودن دوران سطح که موجب خستگی و دلسردی برخی طلاب می شود .

7 - استفاده کمتر از روش های کمک آموزشی برای تدریس دوره سطح در حال حاضر بیشتر از روش سمعی استفاده می شود .

8 - عدم توجه کافی به تفسیر و علوم قرآن در دروس حوزه .

شیوه های تحصیل در دوره مقدمات و سطح

در این مورد، شیوه های مختلفی وجود دارد که کامل ترین آن ها شیوه ای است که شامل مراحل زیر می شود:

1 - پیش مطالعه: یعنی مطالعه کتاب درسی مربوط پیش از شروع درس استاد که موجب می شود تا شاگرد آمادگی ذهنی و حساسیت روحی پیدا کند و مطالب را در کلاس زودتر دریافت کند و اشکالات علمی و با ارزشی مطرح سازد .

هر چند ممکن است در پیش مطالعه در روزهای اول 20% مطلب فهمیده شود، ولی کم کم زیادتر می شود .

2 - حضور در درس: حضور در کلاس موجب برکات علمی و معنوی است; هر چند می توان از نوار نیز استفاده کرد، ولی این مورد برای مواقع ضروری مناسب است .

3 - مطالعه درس پس از تدریس استاد که با مراجعه به حواشی و کتاب هایی که در شرح آن کتاب درسی نوشته شد همراه است و موجب تعمیق فهم مطالب می گردد و طلبه را برای مباحثه آماده می سازد .

4 - مباحثه مطالب تدریس شده که موجب تثبیت آن در ذهن می گردد و ابهامات درس را برطرف می کند . این مطلب از امتیازات حوزه است که بسیاری از مراکز علمی از آن بی بهره اند .

5 - خلاصه یا شرح نویسی: پس از مراحل فوق، طلاب پر تلاش اقدام به خلاصه نویسی کتاب های مفصل می کنند . همان گونه که بر کتاب های موجز و مختصر شرح می نویسند تا مطالب در ذهن آن ها تثبیت و در دفتر ثبت شود .

تذکر: برخی از طلاب ممکن است بعضی از مراحل فوق را حذف کنند که در دراز مدت موجب ضعف علمی آنان می گردد .

بررسی: در مورد شیوه تحصیل دوره مقدمات و سطح حوزه نقاط قوت و ضعف فراوانی گفته شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

الف) نقاط قوت

1 - آزادی طلاب در انتخاب درس و استاد .

2 - مباحثه کردن .

3 - تعلیم ادبیات عرب به طور عمیق و مستدل .

4 - بحث و مناظره بین استاد و شاگرد با رعایت احترام استاد .

5 - آزادی طلاب در جهت رشد علمی و جهش های علمی متناسب با استعداد خویش .

6- اهمیت دادن به تزکیه نفس .

7 - میسر بودن تدریس همراه با تحصیل برای طلاب در طی دوره سطح .

8 - آشنایی طلاب با سبک استدلال فقیهان سلف .

ب) نقاط ضعف

1 - ضعف حافظه طلاب; چرا که در این دوره بر قدرت فهم تکیه می شود و کمتر بر حفظ مطالب و قواعد تاکید می شود .

2 - ضعف قدرت نگارش به دلیل اجباری نبودن نوشتن مقالات و مطالب تحقیقی (البته این دو مطلب در سالهای اخیر تا حدودی در حال جبران شدن است).

3 - طولانی بودن دوران تحصیل در مقدمات و سطح .

4 - تعداد افراد در کلاس ها از حد معمول و متعارف زیادتر است که موجب پایین آمدن کیفیت درس می شود .

شیوه های تدریس درس خارج

روش های تدریس خارج را از چند جهت می توان تقسیم کرد:

اول: از جهت شکل درس

الف) سبک سامرایی (شاگرد محوری) ; ب) سبک کلاسیک (استاد محوری) ; پ) سبک دو مرحله ای; ث) تحقیق جمعی .

دوم: از جهت محتوا و کیفیت درس

الف) ترتیب و چینش درس:

1 - روش قدما; 2 - روش آیة الله بروجردی رحمه الله; 3 - روش امام خمینی رحمه الله; 4 - روش سه بخشی; 5 - روش چهار بخشی .

ب) سبک های خاص در فقه:

1 - سبک فقه الحدیث; 2 - فقه مبتنی بر اصول; 3 - فقه مقارن; 4 - فقه پویا (هماهنگ با زمان و مکان). پ) سبک های خاص در اصول:

1 - سبک فلسفی; 2 - سبک عرفی .

سوم: از جهت خصوصیات درس

الف) زمان مطلوب یک دوره اصول:

1 - دوره های طولانی; 2 - دوره های کوتاه; 3 - زمان استنباط .

ب) زمان مطلوب یک دوره فقه و لزوم تخصص در آن .

پ) زمان و مکان مطلوب هر جلسه درس .

ث) تعداد شاگردان در هر جلسه درس .

ت) تعداد جلسات درس در طول سال تحصیلی .