واژه «مقدس» یک لغت عربی بوده و مقدسات جمع مقدس است. «مقدس» به معنای چیزی است که شایسته احترام است، به پاکی یاد شده، به پاکی خوانده شده و آنچه که مورد حرمت است آمده است.[1]
در اصطلاح، مقدس به چیزی می‌گویند که قابل ستایش و احترام فوق العاده باشد و یاد و توجه به آن حسی عمیق و ژرف را درباره آن، که توأم با بزرگی و عظمت باشد، در انسان ایجاد کند. این مسئله ناشی از این است که آن امر مقدس از هر عیب و ناتوانی به دور بوده و حتی مواهب و نعمت‌هایی که به او می‌رسد را ناشی از او دانسته و یا او را قادر به انجام افعال و کارهای بزرگ بداند. همچنین برخی از امور مقدس مانند برخی از مکان‌ها مثل مسجد و بقاع متبرکه، به‌واسطه انتساب به آن موجود مقدس، و یا مبرا بودن آنها از خباثت‌هایی مانند شرک و کفر مورد احترام واقع می‌شوند و الا بدون آن مانند سایر اشیاء دیگر هستند. در این خصوص می‌توان به آیاتی از قرآن کریم استناد نمود:
«اى قوم! به سرزمین مقدّسى که خداوند براى شما مقرّر داشته، وارد شوید! و به پشت سر خود بازنگردید (و عقب گرد نکنید) که زیان‌کار خواهید بود!».[2] برخی از مفسران، زمین مقدس در این آیه شریفه را به سرزمینی که فاقد شرک بوده و جایگاه پیامبران است تفسیر کرده‌اند.[3] در غیر این صورت تفاوتی با سر زمین‌های دیگر ندارد.
مقدسات اسلامی
مهم‌ترین مقدسات اسلامی به جهت ویژگی‌هایی که دارند، به شرح زیر است:
1. ذات اقدس خداوندی: خدای تعالی از هر گونه عیب، نقص و پلیدی‌ها منزّه است. و هیچ‌گونه ضعف و ناتوانی در او راه ندارد و خلقت و هستی تمام عالم به او باز می‌گردد. ذات مقدس او بزرگ‌ترین واقعیت غیر قابل انکار عالم هستی است. به همین سبب ما با عبارت «سبحان الله»، (یعنی خداوند پاک و منزّه از هر عیب و نقصی است)، خدا را یاد می‌کنیم. خداوند در توصیف خود در قرآن کریم می‌فرماید: «اوست خدایى که جز او معبودى نیست، ملک است (سلطان فرمانرواى جهان هستى است)، قدوس است (منزّه و پاک از هر عیب و نقص و شریک و فرزند است) سلام است (ذاتش سالم از عیب، صفاتش سالم از نقص و افعالش سالم از شر است) مؤمن است (توحیدگوى خود، مؤمن به حقیقت ذات و صفات خویش و ایمنی‌بخش از هر ظلم و بدى است) مهیمن است (امین، مسلط و فائق بر همه چیز، حافظ همه هستى و مراقب همه اشیاء است) عزیز است (بی‌مثل و نظیر، غالب شکست‌ناپذیر، و بخشنده عزّت است) جبّار است (داراى شأنى عظیم، جبران‌کننده هر شکست و ضرر، اصلاح‌گر حال موجودات و صاحب اراده قاهره بر اشیاء است) متکبّر است (مستحق تعظیم و صاحب کبریاء و بزرگى باطنى و آشکار است)، منزه است خداوند از این‌که براى او شریک قرار می‌دهند».[4] چنین موجود با شکوه و جلالی که از هر گونه نقص به دور است، پاک و منزّه است از ناتوانی‌ها، و بشری که مخلوق اوست او را به واسطه همین جبروت ستایش می‌کند و مقدس می‌شمرد، نه تنها بشر خداوند را تقدیس و تسبیح می‌کند، بلکه تمام آنچه در آسمان و زمین است خداوند را تسبیح می‌کنند.[5]
2. آنچه منتسب به خداوند است: بر این اساس، انبیای الهی، ائمه اطهار، و نیز سیره آنها مقدس هستند.
3. مکان‌هایی که خداوند آنها را مقدس خوانده است:[6] در قرآن کریم از مکان‌هایی با احترام یاد می‌شود و حتی هنگامی که حضرت موسی(ع) به وادی مقدس طوی وارد می‌شود به او دستور می‌رسد که کفش‌هایش را در بیاورد: «إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى».[7]
4. زمان‌هایی که مغفرت، رحمت و برکت خاص خداوند در آنها تجلی پیدا می‌کند: شب‌های قدر،[8] ماه مبارک رمضان،[9] عید فطر و قربان.[10]
با توجه به آنچه که گفته شد مشخص می‌گردد که بازگشت مقدسات به خداوند متعال است. خدا، پیامبرانی را فرستاد و پیامبران نیز جانشینانی را به امر خدا برای مردم معیّن کردند تا همه‌شان بشر را راهنما به سوی کمال و سعادتمندی باشند. از این‌رو، پیامبران و جانشینانشان، مقدس و دارای احترام هستند. و در برابر مقدسات، باید رفتاری خاشعانه و توأم با احترام و تکریم داشت؛ زیرا بی‌توجهی و بی‌احترامی به مقدسات انسان را در مسیر شرک و انحراف از پرستش معبود خویش قرار می‌دهد، غفلت را بر او چیره می‌سازد و راه تعالی و کمال بر او مسدود می‌کند.
رابطه مقدسات اسلامی با روح انسان
انسان مادامی که در مسیر ایمان و تقرّب الهی گام بر دارد موجودی مقدس است، اما وقتی در مسیر شرک و کفر قرار می‌گیرد، از قداست روحی خود فاصله گرفته است. قداست انسان به واسطه دمیدن روح الهی به کالبد اوست و به این واسطه همواره انسان به‌دنبال گمشده خویش می‌باشد؛ زیرا فطرتاً می‌داند که تعلق به یک امر مقدس دارد اوست که در میان تمامی موجودات خلیفه خداوند بر روی زمین است.[11]
معرفی منابع برای مطالعه درباره مقدسات اسلامی
منابع مورد مطالعه برای مقدسات اسلامی و احترام به آنها در درجه اول، آیات قرآن کریم و احادیث است، اما درباره معرّفی کتابی در این زمینه باید گفت؛ با توجه به این‌که هر کتابی دارای قوّت و ضعف است، معرّفی کتابی خاص مشکل بوده و چنانچه در راهنمای پرسشگری آمده، در حیطه وظایف این پایگاه تعریف نشده است، لذا در این مورد آنهایی که علاقه‌مند به مطالعه درباره موضوع مقدسات اسلامی هستند، تلاش و کوشش خود را در پیدا کردن کتابی مناسب و اسلامی به‌کار گیرند.
[1]. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج 13، ص 18826، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول،1373ش.
[2]. مائده، 21: «یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلى أَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرین».
[3]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، ج 3، ص 276، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش؛ شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق: حسینی ارموی (محدث)، میر جلال الدین، ج 1، ص 633، دفتر نشر داد، تهران، چاپ اول، 1373ش؛ رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق: حکمت، علی اصغر، ج 3، ص 75، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم، 1371ش.
[4]. حشر، 23: «هُوَ اللَّهُ الَّذی لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُون».
[5]. جمعه، 1: «یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزیزِ الْحَکیم».
[6]. ر.ک: «مکان‌های مقدس در قرآن»، سؤال 28460.
[7]. طه، آیه 12.
[8]. ر.ک: «فضایل شب قدر»، سؤال 26788؛ «شب قدر و تقدیر روزی»، سؤال 3310.
[9]. ر.ک: «روزه و رمضان در قرآن و احادیث»، سؤال 15444.
[10]. ر.ک: «عید فطر روز جایزه»، سؤال 42657؛ «نماز عیدین»، سؤال 9436.
[11]. ر.ک: «انسان و مقام خلیفة اللهی»، سؤال 2058؛ «خلیفه الاهی و تغییر جایگاه انسان»، سؤال 3524.
