تمام هویت شما، زمین زراعی شماست!!

از دیدگاه امیرمومنان علیه السلام قلب چیزی جز روح و نفس نیست. لذا قلب، تمام هویت انسان بوده و همه ابعاد انسانی را شامل می شود.

قلب به معنای دگرگون ساختن و نیز ظاهر و باطن آمده است: "اقلبه نزع قلب ها". قلب گاهی به معنای وجه خالص یك شی می آید، چنان كه بر فواد و عقل نیز دلالت دارد. از این جهت به قلب انسان قلب گفته می شود كه تقلّب و دگرگونی آن بسیار است. قلب گاهی بر عقل و فهم دلالت دارد. چنان كه فرمود: "و طبع علی قلوبهم فهم لایفقهون" (توبه/87) یا در آیه دیگر فرمود: "و جعلنا علی قلوبهم اكنّةً ان یفقهوه". (اسراء/ 46)

دلالت دیگر قلب، روح است. مثل "و لكن تعمی القلوب التی فی الصدور" (حج/ 46) تقلّب، تصرف است و "رجلٌ قُلِّب" به معنای مردمی است كه تغییر رأس و دگرگونی نظر زیاد دارد.

قلب، تمام هویت انسان

از دیدگاه امیرمومنان علیه السلام قلب چیزی جز روح و نفس نیست. لذا قلب، تمام هویت انسان بوده و همه ابعاد انسانی را شامل می شود. در ادامه نمونه هایی از سخنان امام علیه السلام آمده است كه در آن ها با صراحت قلب با نفس برابر نهاده شده است. امام به منظور تعلیم درود فرستادن بر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم خطبه ای را انشا فرمود و در آغاز آن مطالبی را درباره حضرت باری تعالی القا نمود:

"اللهم داحی المد حوّات و داعم المسموكات و جابل القلوب علی فطرتها؛بار خدایا كه تو زمین ها را گستراندی و آسمان ها را نگه داشتی و قلب ها را بر فطرتشان قرار دادی و آن ها را جبلّت بخشیدی."

لذا خداوند هم قلوب را آفریده هم به آن فطرت و سرشتی خاص بخشید. البته با یك ایجاد و خلق واحد و بسیط. در این تعبیر قلب دارای فطرت تلقی شده است. از سوی دیگر می دانیم فطرت مربوط به روح آدمی است. این كاربرد در قرآن هم آمده است: "فاقم وجهك للدین حنیفا فطرة اللّه التی فطر الناس علیها" (روم/30) در این آیه مراد از فطرت حقیقت انسانی است كه همان روح اوست. نتیجه آن كه قلب همان روح است. قلب در قرآن و كلمات امام علیه السلام بر یكدیگر منطبق است. از سوی دیگر این اصطلاح با اطلاق عرفانی و نیز لغوی مغایر است.

قلب، زمینی برای کاشتن

قلب انسان در ابتدا زمینی مستعد برای كشت است در واقع انسان باغبان وجود خویش می شود. لذا كشت كار بذر در قلب آدمی خداست و باغبان این زمین انسان: "و یزرعوها فی قلوب اشباههم"؛ حجج الهی و حكمت ربّانی اموری است كه با جان آدمی آشناست و بذر آن در قلب انسان به ودیعت نهاده شده است، تا چه اندازه انسان زارع باشد.

اگر قلب انسان حاوی بذرهای ناشكفته است، در صورتی كه شرایط مطلوب فراهم آید این بذرها در زمین وجود آدمی خواهند رویید و اگر این دانه ها برویند درون انسان به واقع گلستان می شود و در این هنگام است كه فصلِ بهارِ درون فرامی رسد. پس قلب آدم به راستی دو فصلی است: بهار و خزان.

قرآن، عامل شکوفایی قلب

امام علیه السلام به مهم ترین عامل رویش اشاره فرموده اند كه آن چیزی جز قرآن نیست: "تعلموا القرآن فانه احسن الحدیث و تفقّهوا فیه فانه ربیع القلوب"؛ قرآن نیكوترین گفته هاست كه می توان و باید به فهم آن نائل شد. قرآن بهارینه دل هاست و قلب با نور آن بهبودی حاصل می كند.

قرآن خزان قلب را بهار می كند: "جعله اللّه دیّا لعطش العلما و ربیعا لقلوب الفقهاء" و هم اوست كه: "و فیه ربیع القلب و ینابیع العلم و ما للقلب جلاء غیره". از این تعابیر عجیب نكات متعددی به دست می آید: یكی این كه اگر كسی اهل تفقه در دین و قرآن شده قرآن خمیر مایه و استعداد او را شكوفا كرده به فعلیت می رساند. پس انسان در مغزِ استخوانِ جانِ خویش با قرآن آشناست به شرط آن كه تفقّه و تدبیر كند.

حرف آخر

از مجموع این مطالب، چنین نتیجه می شود كه جان آدمی در آغاز خالی است اما مستعد، انسان می تواند و باید زارع وجود خویش باشد و سرانجام این كه مهم ترین شكوفاكننده كشت زارِ آدمی قرآن و وحی الهی است. پس قلب به طور فطری سرچشمه های معرفت را در درون خود دارد.قلب ما بزرگترین سرمایه زندگی ماست که اگر آن را با قرآن تربیت کنیم، راه آخرت را برای ما هموار می سازد و هر قدر هم در این عالم، انسان گمنامی باشیم ،در ملکوت آشنا و جاودانه خواهیم بود.

منابع:
- نهج البلاغه، خطبه 71، خطبه 175، خطبه 189، حكمت 39، حكمت 139
- بحرانی، ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 509.
- مجدالدین محمد بن یعقوب، فیروز آبادی، القاموس المحیء ج 1، صص 276-277.
- ابوالقاسم، راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 411

حامد رفیعی -  تبیان